Gaspeldoorn (Ulex europaeus). Brasschaat, maart 2022.
Foto Nora de Smet.

Ulex europaeus

Van de drie tandartsen die mijn betere helft frequenteert, woont er een in Sint-Job-in-’t-Goor. Haar huis met praktijk staat in een van die steriele residentiële nieuwbouwwijken waar Vlaanderen een patent op lijkt te hebben: meestal zielloze, keurige woningen waarvan de fantasieloosheid modern heet te zijn, afgewisseld met al even saaie bouwsels in fermette- of pastoriestijl, een of meer garages ernaast, een voortuin met minutieus gemaaid gras waaruit elk klavertje of madeliefje werd geweerd, of met heel veel grint en een enkele keer hier en daar een getrimde struik. Vogels of andere levende wezens hebben hier maar weinig te zoeken en een mens komt er ook alleen maar omdat hij er woont of, zoals in het geval van mijn liefste, als dentale en parodontale toestanden ertoe nopen. Ik herinner me nog hoe ik als kind vaak in Sint-Job kwam, toen nog grotendeels een Kempisch boerendorp met hier en daar een buitenhuisje van mensen uit Antwerpen. De nonkel van mijn moeder had daar zo’n bungalow, en zijn twee dochters, de nichten van mijn ma, verbleven er in de zomer altijd een poosje. Wij gingen er dan wel eens op bezoek: aanvankelijk met de boerentram, denk ik, en later met de bus. Als ik het goed heb stapten we van de tram of de bus ergens in de buurt van het kanaal Dessel-Schoten en van daar was het, over het oude brugje, nog een flink eind stappen naar de Bergsebaan, waar de bungalow stond middenin een stukje dennenbos, met rododendrons eromheen. Een mooi bakstenen huisje was het, zonder verdieping maar toch met een eetkamer, een keukentje, twee slaapkamers en een veranda. Het was allemaal piepklein, veronderstel ik, maar ik vond het niettemin fantastisch.

Meestal reden we naar Sint-Job met Josephine, de oude Opel Olympia van Marieke, een van de nichten in kwestie. Marieke, mijn meter, was de jongste en ongehuwd, haar een paar jaar oudere zus Lina was getrouwd met Pierre en had een zoon en een dochter, die negen en acht jaar ouder waren dan ik en waar ikzelf en mijn jongere zus dus nauwelijks een echte band mee hadden. Lina en Marieke leefden in een merkwaardige symbiose. Ze woonden naast mekaar op het Wilrijkse Valaar, in twee haast identieke huizen. Lina en Pierre stonden beiden in het onderwijs en Marieke deed hun huishouden, speelde chauffeur en verhuurde kamers aan studenten, meestal Limburgse jongens die in Don Bosco in Hoboken voor ingenieur studeerden. Pierre was niet bepaald handig en voor de meest uiteenlopende werkjes werd een beroep gedaan op mijn pa. Ook als er wat te doen was in Sint-Job. Dan werd mijn pa erbij gehaald om de zaak te fiksen: Marieke pikte hem op met zijn loodzware gereedschapstas en als we geen school hadden, mochten mijn zus en ik soms mee. Wij waren het niet gewend om met vakantie te gaan, dus zelfs een uitstap naar Sint-Job was voor ons een klein avontuur. In de auto zongen we

En we rijden naar Sint-Job

op nen ezel op nen ezel,

en we rijden naar Sint-Job

op nen ezel zonder kop.

Of:

We zijn er naar Sint-Job gegaan

Met vrienden ondereen.

Het was niet om te drinken

Maar om Sint-Job te zien te zien te zien te zien te zien,

een liedje waarvan de aanvang een merkwaardige gelijkenis vertoont met het begin van het vierde deel, het Presto, van Schuberts strijkkwartet Der Tod und das Mädchen.

We vonden het geweldig om, terwijl pa aan het werk was, in het stukje bos, in onze ogen een waar oerwoud, mastentoppen te rapen of in de verwilderde wei ernaast, de brousse, braambessen te plukken. Wij hadden nog niet door dat er een uitgekiend programma van het nuttige aan het aangename paren achter verscholen zat: wij amuseerden ons met het sprokkelen en plukken, en spelenderwijs zorgden wij ervoor dat Marieke en Lina bessen hadden voor hun confituur en aanmaakhout voor de kachel. Maar ik kon deze proeve van kinderarbeid toch enigszins naar mijn hand zetten, want ik zorgde ook wel voor mezelf - ik plukte niet alleen bessen, maar verzamelde ook planten voor het herbarium dat ik in die tijd aanlegde. Want er groeiden niet alleen den en braam op het lapje grond langs de Bergsebaan: de brousse kleurde vanaf april grotendeels geel door de talrijke bremstruiken, er groeiden wegedoorn en sporkehout en vogelkers en sleedoorn, er waren salomonszegel en look-zonder-look en dalkruid en op minder dan twintig meter van de bungalow, op de grens van het dennenbos en de brousse, was er een plekje waar moeraswespenorchis stond. Jarenlang heb ik mijn herbarium, met daarin dus ook een reeks planten uit Sint-Job, als een goudschat gekoesterd, tot op zeker moment een of ander kevertje erin slaagde al mijn kostbaarheden op te vreten en alleen nog de witte bladen met hun identificatie- en vindplaatsgegevens overbleven.

Een enkele keer bleven we wel eens een paar dagen in de bungalow. Dan sliepen we in een van de kleine slaapkamertjes in een bed met heel hoge poten tussen lakens die, zo herinner ik het me toch, steevast wat klam aanvoelden. Er zaten altijd wel enkele forse spinnen, tot grote horreur van mijn ma, en in de zomer deed je ’s nachts geen oog dicht van de muggen. ’s Morgens moesten we ons wassen aan een teiltje met water uit de betonnen regenput die vlak naast de bungalow lag en uiteraard als een magneet voornoemde muggen aantrok. Het water rook altijd wat zuur, ik vermoed van de dennennaalden. We gingen ook wel eens mee naar de boerin aan de overkant van de Bergsebaan, die door mijn familie Tante Gusta werd genoemd. Daar werden verse eitjes en de groenten van het moment ingeslagen: snijbonen, prinsessenboontjes, spinazie, witloof, tomaten, sla... Er was een dochter, of een kleindochter, die vogels en bloemen schilderde op vazen, drinkglazen en pinten. Ik herinner me dat Marieke en Lina niet zuinig waren met hun lofbetuigingen voor de artistieke capaciteiten van het meisje. Ik vermoed dat die eulogieën wel eens voor een paar extra kroppen sla of een kilo tomaten surplus zorgden.

Van dat Sint-Job, het Kempische gat zoals ik het mij herinner uit de jaren 1960, is zo goed als niets over, en als je in de wijk rondloopt waar de tandarts van mijn eega haar praktijk heeft, kan je je nauwelijks voorstellen dat er ook daar ooit bos, hei en weiland was – alleen een nog niet volgebouwd perceel hier en daar doet vermoeden dat er hier ooit iets anders groeide dan kortgeschoren gras en getrimde buxus. Nochtans, zegt de tandarts, kan je vlak in haar buurt heel fijn wandelen. We geloven haar op haar woord, maar hebben nog niet geprobeerd haar suggestie – niet ver van haar huis is er een pad dat naar verluidt naar een mooi stukje bos voert – te volgen. Hoewel we dat zeker binnenkort eens gaan doen. Want ik besef dat ik maar een heel rudimentair beeld heb van Sint-Job-in-‘t-Goor. Toen ik er als kind kwam, heb ik in feite alleen maar de Bergsebaan en wat eraan grenst gezien, en de route die van de Bredabaan daarheen voerde. Ik weet van het bestaan van de Vraagheide, en als ik op de landkaart kijk, merk ik dat ze maar een steenworp van de Bergsebaan verwijderd is: ongetwijfeld ben ik daar ooit wel eens in de buurt geweest, denk ik dan. Maar ik herinner me er niets van. Herinneringen aan de kinderjaren: ik heb er eigenlijk steeds minder fiducie in. Het geheugen is een verraderlijk ding, en wat ik denk mij te herinneren, is ongetwijfeld verre van exact. Niet alleen is het verleden een vreemd land waarin ze de dingen anders deden, mijn jongere ik is in belangrijke mate ook een vreemdeling, iemand met wie ik nog wel enige verwantschap veronderstel maar van wie ik in feite niet meer weet wat hij dacht en voelde. Sint-Job is uiteraard allang niet meer wat het was in de jaren 1960, maar dat geldt ook voor mij. Me terdege bewust van de valkuilen van mijn memorie, neem ik me voor in de nabije toekomst nog wat in Sint-Job rond te neuzen, in de buurt van de Vraagheide bijvoorbeeld. Maar intussen hebben we er telkens de voorkeur aan gegeven om redelijk vlakbij in Brasschaat wat rond te stappen, in de buurt van de Mik en de Inslag.

Zo ook enkele weken geleden. Eerst even naar de zwarte zwanen gaan kijken in het domein de Mik, het gemeentepark van Brasschaat. De vijver is onlangs uitgebaggerd en er is een nieuwe betuining aan de oever geplaatst. Toen ik dat een paar maanden terug voor het eerst zag, stelde ik me er al vragen bij. Door de houten betuining is er geen geleidelijke overgang meer tussen water en land: niet alleen is alle oevervegetatie verdwenen, maar de watervogels hebben ook de grootste moete om uit de vijver aan land te komen. Voor de wilde eenden, de nijlganzen en de Canadese ganzen is dat geen probleem, die vliegen gewoon even op uit het water en landen op de oever. De gekweekte ganzen en eenden hebben het daar al wat moeilijker mee, en voor de zwanen is het echt onbegonnen werk. Er zijn wel enkele opstapjes aangebracht, maar die zijn zo steil dat een zwaan er geen gebruik van kan maken. De zwarte zwanen – een mannetje en zijn dochter van vorig jaar – kunnen bijvoorbeeld niet meer op het eiland in de vijver, waar ze probleemloos konden nestelen, veilig voor de vossen. Nu proberen ze een nest te bouwen dicht bij de oever op het vasteland, op enkele meters slechts van de wandelweg, niet alleen heel bereikbaar voor vossen maar ook voor de talrijke honden van wie de baasjes het vaak vertikken ze aangelijnd te houden – terwijl de moeder van de jonge zwaan nochtans vorig jaar door een hond werd doodgebeten. We slaan een praatje met parkwachter Gonda die hier al bijna 40 jaar woont en nog een andere dame uit de buurt, en geen van beiden heeft er een goed oog in: de werken aan de vijver hebben heel veel geld gekost maar het resultaat is maar zus en zo en voor de vogels is het zeker niet beter geworden.

Na een pannenkoek naar binnen te hebben gewerkt in de kinderboerderij Mikerf, gaan we naar de Inslag, waar we een week geleden tegen de avond nog een groepje reeën zagen. De Inslag vormde vroeger met het huidige gemeentepark één geheel, het domein de Mik, het buitengoed van de edelman en bankier Henri Joseph Stier van Aertselaer, die langs moederszijde van Rubens afstamde. Oorspronkelijk, in de tijd toen Brasschaat en Maria-ter-Heide nog schamele, armlastige gehuchten van de heerlijkheid Ekeren waren, bewoond door keuterboertjes, was het hele gebied heide geweest, die later werd ontgonnen als akker- en weiland – Inslag komt van inslach, dat “ontginning” betekent. Stier liet er het kasteel de Mik – Hof ter Mick – optrekken in de jaren 1780-1785, maar verliet het domein tijdens de Franse overheersing en trok met zijn familie naar Amerika, waar hij in Maryland, vlak bij Washington, een tabaksplantage uitbaatte en het landgoed Riversdale bouwde, naar verluidt een getrouwe kopie van het Hof ter Mick. Tenminste, van hoe het Brasschaatse landhuis er oorspronkelijk uitzag, want het werd later ingrijpend verbouwd, zodat er vandaag niet veel gelijkenis meer is. Toen Stier in 1803 met zijn familie naar de Lage Landen weerkeerde, ging hij weer op zijn landgoed wonen, dat hij beplantte met bomen uit Amerika, zoals sequoia’s en Amerikaanse eiken. De jongste dochter Rosalie bleef in Maryland, waar ze trouwde met George Calvert, volksvertegenwoordiger voor Maryland. Calvert was een nazaat van lord Baltimore, die in feite eveneens George Calvert heette, en die in de jaren 1630 de kolonie Maryland had gesticht, een toevluchtsoord voor katholieken. Een van de negen kinderen van Rosalie en George Calvert, Charles Benedict Calvert, stichtte het Maryland Agricultural College, dat aan de basis lag van de University of Maryland. Afstammelingen van Rosalie Stier trouwden met telgen van de Washingtons, de Rockefellers, de Vanderbilts enz. Rosalie zelf schreef een uitgebreide correspondentie bij mekaar, waarin ze het vaak heeft over muziek. Ook over de muziek uit haar prille jeugd, toen ze nog in het Antwerpse woonde. Toen ik nog verantwoordelijk was voor het Museum Vleeshuis | Klank van de Stad, hadden mijn collega Tim de Paepe, nu directeur van het Vleeshuis, en ikzelf het idee om aan de hand van de muzikale reminiscenties van Rosalie een tentoonstelling samen te stellen over de muziek die zij in haar jonge jaren heeft gehoord. Die expo werd door omstandigheden niet gerealiseerd, maar misschien komt het er ooit nog van. Hoop ik. Enfin, ik dwaal af: ik had het in feite over vader Stier en de Mik. Na de dood van Henri Joseph, kwam de Mik in handen van zijn dochter Isabelle en zijn schoonzoon Jean-Michel van Havre. Na de dood van Isabelle liet van Havre in 1830 door de Oostenrijkse architect Charles-Henri Petersen een Engelse landschapstuin aanleggen op het domein. De gronden bleven nog even in handen van de familie van Havre, gingen vervolgens over op hun erfgenamen della Faille de Leverghem en werden rond 1880 in tweeën gedeeld. De bebossing uit de tijd van Stier en van Havre werd tijdens de Eerste Wereldoorlog grotendeels teruggedraaid door houtkap op grote schaal. Van het noordelijke deel maakte de gemeente Brasschaat in 1949 een park, het zuidelijke deel, de Inslag, werd een natuurgebied dat wordt beheerd door de Vlaamse Gemeenschap. Het kasteel de Mik is vandaag een herstellingsoord. Blikvanger in het gemeentepark is de merkwaardige torenpoort met brug uit 1830, die een kopie zou zijn van de Porte d’Auron in het Franse Bourges.

Henri Joseph Stier van Aertselaer.

Riversdale, Maryland.

Torenpoort in park de Mik. Brasschaat.
Foto Nora de Smet.

Kasteel de Mik. Brasschaat.

Dwars door de Inslag werd in de jaren 1937-1938 een verdedigingsgracht gegraven, het antitankkanaal, dat een onderdeel vormt van de defensielinies rond Antwerpen. Het antitankkanaal loopt van Berendrecht tot Oelegem in een halve cirkel van ongeveer 33 km en op zo’n 15 km van het centrum van Antwerpen. Het is minstens 6 meter breed en was oorspronkelijk geconcipieerd als droge gracht die tanks en pantservoertuigen van vijandelijke legers moest tegenhouden. Tijdens de aanleg bleek echter al spoedig dat het onmogelijk was de gracht droog te houden, en dus werd het een kunstmatige waterloop, die de Schelde moest verbinden met het Albertkanaal. Die verbinding is er inmiddels niet meer: in Berendrecht wordt de toegang tot de Schelde nu door het Kanaaldok en het Delwaidedok afgeblokt, in Oelegem heeft de aanleg van het Duwvaartkanaal de verbinding met het Albertkanaal afgesneden. Het is fijn fietsen of wandelen langs de antitankgracht, en we besluiten dat tweede te doen, kwestie van onze zere rug een portie beweging te gunnen en wat pannenkoekencalorieën te verbranden. Voor een groot deel is het kanaal een mooie waterloop met een soms interessante water- en oevervegetatie en aardig wat watervogels: meerkoeten, waterhoenders, wilde eenden, krakeenden, zelfs hier en daar een kuifeend, aalscholvers en uiteraard de obligate nijlganzen, die zich onledig houden met de rest te koeioneren. Er zitten ook ijsvogels, maar die krijgen we niet te zien. Er groeit veel lisdodde langs de oever en ook riet en gele lis, en in het water denk ik onder andere net onder de oppervlakte waterranonkel te zien, die binnenkort gaat bloeien. Het kanaal is slecht onderhouden, staat op veel plekken zo goed als droog – de watertoevoer vanuit het kanaal Schoten-Dessel moet worden geregeld met sluizen en sassen, maar een belangrijk deel daarvan is al jaren kapot – en aanzienlijke stukken zijn zonder meer illegale stortplaatsen die ongemoeid worden gelaten, we zijn tenslotte in Vlaanderen nietwaar.

We wandelen langs het kanaal naar het noordwesten, richting Kapellen. Het gaat vrij moeizaam, want omdat het weer al even droog is gebleven en we nergens modder verwachtten, hebben we het vertikt om bottines aan te trekken. Niet zo’n beste keuze, blijkt al gauw: hier en daar zouden dikke geribbelde zolen welkom zijn. En mijn door artrose geplaagde ruggenwervels spelen me parten. Maar niet getreurd: het is prachtig weer en ook al is aan de meeste bomen nog geen blaadje te bespeuren, merels, heggenmussen, roodborstjes en spreeuwen zingen erop los.

Antitankkanaal, Brasschaat.
Foto Nora de Smet.

Antitankkanaal, Brasschaat.
Foto Johan N.

Een struik langs de rand van het pad waarop we lopen, trekt mijn aandacht. Een opvallende struik, dicht bezet met lichtgele bloemen die een zachte geur verspreiden, een beetje kokosachtig met een zweem van vanille. Op het eerste gezicht is het een soort brem, maar bij nadere beschouwing blijkt het toch iets anders: de plant heeft immers geen bladeren, maar alleen maar stekels en doorns. Gaspeldoorn is het, in het wetenschappelijke Latijn Ulex europaeus, een soort die ik hier niet onmiddellijk verwachtte. Het geeft me een lichtjes opgewonden gevoel deze plant hier te vinden. Weliswaar niet de thrill die door je heengaat als je voor het eerst oog in oog staat met een kapitaal edelhert, als je je eerste wespendief voor je neus krijgt of wanneer een vlucht wilde zwanen een meter of twee boven je hoofd overvliegt, maar toch de gewaarwording van iets ongewoons. Gaspeldoorn. Bij mijn weten is het de eerste keer dat ik er een zie in de omgeving van Antwerpen. We gaan verder en het blijft niet bij die ene struik. Over een afstand van een paar honderd meter staat er nu en dan een solitair exemplaar, dan weer een groepje van meerdere planten bijeen.

Gaspeldoorn.
De vlinder is de roodbandbeer (Diacrisia sannio), boven ♂, onder ♀.
Uit J. Curtis, British Entomology (1823).

Ik ken de gaspeldoorn in feite nog niet zo heel lang. Ongetwijfeld heeft zijn relatieve zeldzaamheid ermee te maken dat ik hem pas laat voor het eerst zag. Maar ik wist lange tijd zelfs gewoon niet af van zijn bestaan. Wellicht is dat wat vreemd. Ik was immers al heel vroeg geïnteresseerd in planten, wilde zowel als gekweekte, en ik was maar een jaar of tien toen ik mijn herbarium begon aan te leggen. Ik speurde in mijn omgeving naar wat er allemaal groeide en overal waar ik kwam, werden planten of stukjes plant mee naar huis genomen om aan de verzameling te worden toegevoegd. Alles was welkom: het straatgras en het varkensgras tussen de stenen van het trottoir, de diverse onkruiden in de tuin – de brandnetels bij de mesthoop, het perzikkruid dat welig tussen de rijen met aardappelen woekerde, de vogelmuur, de stijve klaverzuring, het herderstasje, de breedbladige weegbree, de liguster en de haagbeuk die in onze tuinhaag groeiden en de winde die in die haag woekerde, de grote waterweegbree, de waterviolier, het leverkruid, de vlasleeuwenbek en de heelblaadjes in de polder… Ik heb in de jaren dat ik veel tijd en energie stak in mijn herbarium, echter nooit gaspeldoorn ontmoet op een van mijn verzameltochten. Op sommige van de plekken waar ik als kind en in mijn vroege tienerjaren kwam en planten oogstte – de Hobokense Polder, Fort VII in Wilrijk en Fort VIII in Hoboken, hetgeen einde jaren 1960 nog restte van de Wilrijkse Plein, de Kalmthoutse heide, Sint-Job – groeide de struik misschien wel, maar heb ik hem in ieder geval nooit gevonden. Toen ik later vrij vaak in Halle en Zoersel rondhing, heb ik er daar evenmin ooit een gezien. In de buurt van het Verdronken Land van Saeftinghe, waar ik de eerste helft van de jaren 1970 veel kwam, idem dito – gaspeldoorn is nu eenmaal geen zoutminnende soort. Op wandelingen in Mol, Oud-Turnhout, Kasterlee of elders in de Kempen zag ik nooit gaspeldoorn. Of misschien zag ik hem er wel, want in de Kempen komt hij op meerdere plekken voor, maar registreerde ik hem niet.

Gaspeldoorn. Brasschaat, maart 2022.
Foto Nora de Smet.

Een herbarium aanleggen betekent niet alleen planten opmerken als je gaat wandelen, wat je vindt moet ook op naam worden gebracht. Dus zit je vaak met je neus in de flora’s en andere determinatieboeken, met de loep in aanslag: soms moeten er immers meeldraden worden geteld en dat soort dingen. Als je geïnteresseerd bent in planten, beperk je je echter niet tot het determineren van wat je vindt: je gaat ook over andere planten lezen, die je nog niet kent. Althans, zo was het toch bij mij. Wel, ik heb vroeger niet alleen nooit gaspeldoorn gezien, ik las er ook nooit over in een van mijn toenmalige botanische bijbels. Nu ben ik speciaal nog eens gaan neuzen in de vulgariserende Nederlandstalige botanische literatuur die ik destijds ter beschikking had, en daarin vind je niet zoveel over Ulex europaeus. Sommige boeken over de struiken en heesters van onze streken of, wat ruimer, flora’s van de Lage Landen, blijken de plant gewoon niet op te nemen. Hij staat niet in het eerste plantenboek dat wij ooit in huis hadden, de Herba Encyclopedie van de intussen allang verdwenen uitgeverij Familia, een boek over geneeskruiden met prentjes die je moest inplakken. Mijn allereerste flora, de Prisma-flora van J.E. Sluiters, vermeldt hem wel en toont er zelfs een prentje van, een lijntekening in zwart-wit. Maar die heb ik, vrees ik, nooit opgemerkt – ze valt ook nauwelijks op tussen de vele honderden pentekeningen in het boekje. In het volgende determinatieboek dat mijn bescheiden bibliotheekje verrijkte, de heel mooi geïllustreerde Nieuwe flora in kleur, oorspronkelijk een Deense publicatie, is van de gaspeldoorn geen spoor te bekennen. Ook de beschrijving en het weinig aantrekkelijke prentje van de soort in de Geïllustreerde flora van Nederland van Heimans, Heinsius en Thijsse, jarenlang mijn botanische alfa en omega, zijn me blijkbaar ontgaan. Harry Garms’ Planten en dieren van Europa, een boek dat ik toen ik een jaar of twaalf was met Sinterklaas kreeg en dat ik bij wijze van spreken onder mijn hoofdkussen stak als ik ging slapen, geeft een summiere beschrijving van de plant en beeldt hem duidelijk herkenbaar af, in kleur – Wilhelm Eigener, de illustrator, was een grootmeester van de biologische prent – maar te midden van een aantal bremsoorten waartussen hij mij zo te zien nooit is opgevallen. In een boek dat ik in die jaren heb stukgelezen, de tweedelige Prisma-uitgave De natuur in lente, zomer, herfst en winter van Hans-Wilhelm Smolik, komt de gaspeldoorn nergens ter sprake.

Gaspeldoorn.
Uit H.L. Duhamel du Monceau, Traité des arbres et arbustes.
Nouvelle édition (1800).

Toen in de loop van de tijd mijn belangstelling voor de biologische aspecten van planten werd uitgebreid met de interesse voor plantlore en etnobotanie en ik bijgevolg ook daar veel over begon te lezen, kwam ik niettemin de gaspeldoorn niet tegen, toch niet in de boeken die ik onder ogen kreeg. Ik las allerlei publicaties, oudere en recente, over het medicinale, rituele en entheogene gebruik van allerlei planten, over hun rol in mythen, sagen en andere traditionele verhalen, over hun metaforische gebruik in literatuur en kunst. Maar geen gaspeldoorn. In Boom en struik in bos en veld van Blöte-Obbes, bijvoorbeeld, wordt de gewone brem wel behandeld, maar de gaspeldoorn niet. Philippe van Wersch laat in Folklore van wilde planten bomen en struiken links liggen. Het vuistdikke Compendium van rituele planten van Marcel de Cleene rept niet over Ulex europaeus en ook in De plantencode van dezelfde auteur ontbreekt hij. Zelfs in Isidoor Teirlincks onvervangbare trilogie over plantlore Plantenkultus – Flora magica – Flora diabolica wordt de plant slechts terloops vermeld. Dat mijn lectuur me nooit met gaspeldoorn confronteerde, klopt natuurlijk niet helemaal, want ongetwijfeld heb ik hem ontmoet, bijvoorbeeld in Robert Graves’ The White Goddess. In dat vreemde, fascinerende boek heeft Graves het onder meer uitvoerig over het Keltische ogham-alfabet, waarvan de letters naar bomen en struiken zijn genoemd. Eén van die bomen zou de gaspeldoorn zijn, gorse of furze in het Engels. Maar al heb ik The White Goddess vele jaren geleden heel aandachtig uitgespeld, wat Graves schrijft over de gorse is me niet bijgebleven. En wat Richard Mabey erover vertelt in zijn heerlijke Flora Britannica, een boek waarvan de inkt nauwelijks was opgedroogd toen ik het met Kerstmis 1996 in Londen kocht, heb ik pas later gelezen, toen ik de echte gaspeldoorn, de levende plant en niet die uit de boeken, in al zijn glorie had leren kennen.

Dat was, om een lang verhaal kort te maken, toen mijn betere helft en ik in de jaren 2000 regelmatig naar Engeland begonnen te gaan, niet naar Londen of Canterbury, maar naar het platteland van Sussex, Suffolk, Devon, Somerset of Dorset. Daar kan je echt niet naast Ulex europaeus kijken: overal langs de kust vind je de plant, in al zijn glorie inderdaad – grote delen van de moors en de heaths zijn ermee bedekt, het eclatante geel van de overvloedige bloemen wedijvert met het paars van de heide en het bronsgroen van de adelaarsvaren en doet er soms haast zeer aan de ogen. Ik vergeet nooit hoe we in 2009 op Dunwich Heath een paartje heel drukke Provençaalse grasmussen, de Dartford warbler van de Britten (Sylvia undata dartfordiensis (Latham)) observeerden die zich een grillige weg baanden langsheen de bloementuilen, toen we plots oog in oog stonden met twee edelherten, die als uit het niets opdoken van tussen de furze. De vanilleachtige kokosgeur van zo’n massa gaspeldoorn is haast bedwelmend, zelfs al staat er wel wat wind, zoals gewoonlijk op de Britse heidevlakten.

Dit alles maar om te zeggen, dat Ulex europaeus voor mij een late ontdekking is, dat ik de plant nooit bewust waarnam hier in België en hem daarom waarschijnlijk altijd spontaan met Groot-Brittannië in verband zal brengen. Zodat een toevallige ontmoeting in een berm in Brasschaat mij niet onverschillig liet.

***

Gaspeldoorn, ik vind het een mooie naam. Veel plantennamen klinken mooi en hebben bovendien iets mysterieus: vaak hebben ze archaïsche wortels en daardoor kan je ze niet onmiddellijk verklaren, wat hen dan met een onmiskenbaar poëtisch aura omhult. Guichelheil, goudveil, beekpunge, sporkehout, andoorn, gamander, ganzerik, hertshooi, tormentil, zenegroen, agrimonie, pimpernel, fenegriek, krodde, rapunzel, scheerling, ballote… veel namen worden pas begrijpelijk als je ze uit mekaar haalt en de etymologie van de samenstellende delen natrekt, andere blijven zelfs na grondig uitbeenwerk duister. Ook gaspeldoorn hoort wat mij betreft in het rijtje van de benamingen met een hoog poëtisch gehalte, maar kan wel perfect worden verklaard. Gaspeldoorn, of gaspeldoren, zoals Rembert Dodoens schrijft, bevat het element gaspel, een verkleinwoord van het Middelnederlands gaspe, “gesp” of “haak”. Het etymologisch woordenboek van Van Dale geeft daarbij als toelichting dat doorns van planten in de vroege middeleeuwen werden gebruikt om er kleding mee te sluiten. De doorns van Ulex europaeus zouden dus mogelijk dienst hebben gedaan als gesp. Maar het kan natuurlijk ook dat de plant niet op deze manier werd gebruikt, maar dat men vond dat zijn stekels op een haak of een gesp leken en die gelijkenis aan de basis ligt van de naamgeving. Naast het officiële gaspeldoorn heeft de plant nog een resem namen. In de Flora Batava van Jan Kops heet hij Europische Hei-Brem. Heibrem is één van de vele regionale namen die de plant in Nederland heeft. Andere gebruikelijke en minder courante benamingen zijn bremerheide, doornbrem, doornstruik, doorzichtige brem, duindoorn, Franse brem, gaspeldoorn, gemene doornstruik, genst, ginst, ginster, heethèkels, heibrem, kattendoorn, Spaansehanekammekens, steekbrem, stekende brem, zeebies. In Vlaanderen heeft men het onder meer over brum, doornginste, doornstruik, duiveldoorn, duivelsdoorn, gaspeldoorn, heidoorn, heksenhout, iedoorn, judoorn, stekebrem, stekelbrom, stekelginste, stekers, velddoorn, wiedoorn. Heel veel namen refereren aan de stekeligheid van de plant, aan de gelijkenis met brem (Cytisus scoparius (Linnaeus) Link), of aan beide. Dat geldt ook voor het Duitse Stechginster. De wetenschappelijke geslachtsnaam ulex zou in feite een oude Latijnse benaming voor rozemarijn zijn; hij lijkt ook verband te houden met een wortel *ek- of *ak-, die “scherp” of “puntig” betekent en onder andere in het Latijnse acer te vinden is. Deze wortel vinden we ook terug in de Gaelische (Ierse) naam van de plant, aiteann, soms ook aitinn of atinne, en in het Welse eithin, die kunnen worden teruggevoerd tot een Keltisch *aktinos. Verwante woorden zijn het Litouws akstinas en het Oudslavisch ostinu, die allebei “doorn” betekenen. Volgens sommige taalkundigen is ook ote, de naam van de gaspeldoorn in het niet-Indo-Europese Baskisch, met *aktinos verwant. Een van de Engelse namen, furze, met varianten als fuzz, vuzz, fuzzen en vuzzen, gaat terug op een Oudengels fyrs, dat mogelijk verwant is aan fyrh, furh, modern Engels fir, “spar”. Een andere Engelse naam, gorse, komt van een Middelengels woord gorst, dat via Oudengels gorst is afgeleid van Proto-Germaans *gurstaz, “gerst”; verwant is ook het Latijn hordeum, “gerst”. Eveneens gerelateerd zou proto-Indo-Europees *g^her- zijn, “borstelen”. Het heeft er dus veel van dat gaspeldoorn twee van zijn courante Engelse benamingen dankt aan zijn stekeligheid.

Gaspeldoorn.
Uit O.W. Thomé, Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz (1885).

De gaspeldoorn is inderdaad een stekelig geval. De takken eindigen in doorns, en bladeren heeft de plant niet. Of beter, hij heeft ze wel, maar ze zijn stijf en priemvormig en eindigen in een scherpe punt. Alleen de prille zaailingen hebben gewone blaadjes, die zijn bezaaid met lange afstaande haren. Ook jonge loten, bloemstelen, kelken en peulen zijn afstaand behaard. Welke factoren er precies voor hebben gezorgd dat de voorouders van gaspeldoorn evolueerden tot een plant met stekels in plaats van bladeren, weten we natuurlijk niet. In eerste instantie zou het om bescherming tegen vraat kunnen gaan: plantenetende dieren zijn niet geneigd om even gauw een sappig takje gaspeldoorn naar binnen te spelen. Het is ook verleidelijk een parallel te zien met doornplanten als cactussen en euphorbia’s. Bij deze planten zijn bladeren geëvolueerd tot doorns, die verdamping in de extreem hete condities van de woestijnen en halfwoestijnen tot een minimum herleiden. Ook in de habitats waarin gaspeldoorn groeit, zijn hitte, koude en droogte vaak extreem.

De bloemen van Ulex staan aan de korte zijtakken, alleen of met enkele bij elkaar. Aan de basis van de bloem zitten twee kelkbladen. De kroonbladen van de bloem zijn tot 2 cm lang en geel van kleur, een kenmerk dat de struik deelt met de verschillende bremsoorten. Die gele kleur komt heel vaak voor bij bloemen, in het bijzonder bij voorjaarsbloeiers – denk aan narcissen, speenkruid, sleutelbloem, dotterbloem, klein hoefblad, stinkende gouwe, gele lis, forsythia, brem, winterjasmijn, mahonia en zoveel andere. Waarom dat zo is, kan uiteraard niet met volledige zekerheid worden beantwoord. Ik heb ergens gevonden dat het een evolutionaire strategie zou zijn om de zichtbaarheid voor insecten te optimaliseren in een seizoen waarin er nog maar weinig bloemen zijn. Geel zou immers de kleur zijn die het best van op grote afstand te zien is – dat zou meteen de reden zijn waarom de oprichter van de Yellow Cabs in Chicago in 1907 precies geel heeft gekozen als kleur voor zijn taxi’s. Waarbij we er natuurlijk rekening mee moeten houden dat insecten kleuren anders zien dan wij: bijen zien bijvoorbeeld geen rood maar wel ultraviolet. Geel is een kleur die ze goed kunnen waarnemen, en experimenten hebben aangetoond dat bijen een voorkeur hebben voor gele bloemen of voor bloemen die alleszins een geel hart hebben. Men heeft ook vastgesteld (bij een onderzoek in de VS) dat bij bepaalde bloemen die in een gele en een rode variëteit voorkomen, de rode vooral worden bezocht door kolibries en de gele door insecten. Het lijkt er dus op dat bloeiende planten er voordeel bij hebben om in het voorjaar, wanneer vooral hommels en bijen al actief zijn, met gele bloemen uit te pakken. En dat is wat gaspeldoorn doet, con brio zelfs.

Gaspeldoorn.
Uit A. Masclef, Atlas des plantes de France (1890-1893).

De gele bloem is bilateraal symmetrisch gebouwd, wat typisch is voor de familie waartoe de plant behoort: de vlinderbloemigen (Leguminosae, ook Papilionaceae of Fabaceae genoemd), een kosmopolitische en zeer soortenrijke familie (ca. 16.000 soorten) die vooral in de tropen veel vertegenwoordigers heeft. Binnen die enorme groep behoort het genus Ulex, samen met nog 42 andere genera, tot de tribus Genisteae. In deze clade vinden we behalve onze gaspeldoorn en zijn onmiddellijke verwanten onder meer ook Lupinus (lupine), Laburnum (gouden regen), Spartium (een groep van mediterrane bremsoorten) en Cytisus (onze brem en zijn verwanten). De bloemkroon van een bremachtige bestaat uit een grote vlag, twee zwaarden en twee met elkaar vergroeide kielbladen. In de kiel zitten de meeldraden en de stamper, die als een veer opgespannen zijn. Hun spanning is naar boven gericht, terwijl de zwaarden en de kiel naar beneden willen veren. Als nu een bij of een hommel – gaspeldoorn wordt vooral bezocht door hommels – de bloem bezoekt, dringt ze zich in de bloemopening, op zoek naar nectar. Pech, want de bloemen produceren geen nectar. Door in de bloem binnen te dringen, drukt de bij of hommel de zwaarden en de kiel omlaag. De kielbladen laten van elkaar los en daardoor kunnen de meeldraden en de stamper naar boven veren. Daarbij wordt het stuifmeel als in een explosie vrijgegeven en tegen de onderkant van het insect gekatapulteerd. Ook de stamper is omhoog geveerd, zodat stuifmeel dat op de onderkant van de bij zit op de stempel kan komen. Op de stempel zitten er stempelpapillen, die zich openen doordat de bij ertegenaan wrijft. Daarbij komt een soort olie vrij die de stuifmeelkorrels aan de stempel doet kleven. Hierdoor kan een stuifmeelkorrel makkelijker in de kiembuis van de stempel binnendringen, zodat de bloem zichzelf bestuift. Als de bezoekende bij de bloem verlaat, neemt ze bovendien stuifmeel mee naar andere bloemen, wat kruisbestuiving tot gevolg heeft. Ik zei al dat de bloemen geen nectar hebben, maar de bijen kunnen uiteraard wel stuifmeel verzamelen. Dat stuifmeel is een belangrijk voedsel voor de bijen en komt tevens in de honing terecht.

Anders dan bij brem, zijn bij Ulex de peulen die na de bloei verschijnen, maar zo lang als de kelkbladen van de bloem. Die peulen zijn bruin tot zwart en begroeid met witte haren. Ze bevatten kleine zaden met een zeer harde, zwarte schil, die in het rond worden gekatapulteerd als de peul rijp is en openbarst. De bloeitijd loopt van maart tot juni, maar je kan ook al in december bloeiende gaspeldoorns vinden. Vooral in de Britse literatuur vind je heel vaak meldingen van gaspeldoorns die in de zomer en de herfst bloemen dragen. In volkse uitdrukkingen wordt de bloei van de plant dan een metafoor voor het liefdesspel: allebei zijn ze tijdloos en niet aan één seizoen gebonden (“For kissing there’s room when the gorse is in bloom”). Hoogst waarschijnlijk gaat het hier niet om Ulex europaeus maar om een verwante soort, Ulex gallii, die steevast van juli tot november bloeit en in het westen van de Britse Eilanden veel voorkomt. Heel vaak zijn de populaties gorse op de heidevlakten in Groot-Brittannië en Ierland gemengd, met europaeus en gallii door mekaar groeiend en bloeiend. Zo lijkt het dat de gaspeldoorn inderdaad het hele jaar door bloeit, maar in feite gaat het om twee verschillende soorten.

Gewone brem (Cytisus scoparius)

Gaspeldoorn, stekels.

Gaspeldoorn, peulen.

Gaspeldoorn, zaden.

Gaspeldoorn, zaailing met bladeren.

Ulex telt een twintigtal soorten (volgens sommigen slechts dertien) in Europa, verspreid van Noord-West-Afrika over het Iberisch Schiereiland tot Denemarken. Ulex europaeus Linnaeus, de typesoort, komt voor van Portugal en Spanje, over Frankrijk, België en Nederland tot Zuid-West-Scandinavië, en is ook heel algemeen op de Britse Eilanden. Op die laatste komt dus ook Ulex gallii Planchon voor en voorts Ulex minor Roth (syn. Ulex nanus T.F. Forster & Symons); beide soorten zijn verder te vinden in de Atlantische delen van Frankrijk en Spanje. Op het Iberisch Schiereiland treffen we voorts een serie endemische soorten aan die vaak een zeer regionale verspreiding hebben:

- Ulex argenteus Welw. ex Webb in de Algarve en het aangrenzende deel van Spanje,

- Ulex australis Clemente in westelijk Andalucia en zuidelijk en centraal Portugal,

- Ulex boivinii Webb in Zuid-West-Spanje, zuidelijk Portugal en Marokko,

- Ulex borgiae Rivas Mart. In Andalucia (rond Gibraltar) en Marokko (rond Tanger en Tetouan)

- Ulex canescens Lange in Almeria

- Ulex cantabricus Alv. Mart., Fern. Casado, Fern. Prieto, Nava & Vera in de Cordillera Cantabrica, Asturias, Castilla y Leon

- Ulex densus Webb in Portugal rond Lissabon en Leiria

- Ulex eriocladus C. Vicioso in het zuidwesten van het Iberisch Schiereiland

- Ulex genistoides Brot.

- Ulex micranthus Lange in zuidelijk Galicië en Noord-Portugal

- Ulex parviflorus Pourret in Zuid-Frankrijk, het Iberisch Schiereiland en Noord-Afrika

Volgens sommige auteurs is er niet één genus Ulex, maar zijn er drie nauw verwante genera. Over de geldigheid van bepaalde soorten zijn de meningen verdeeld: is Ulex cantabricus bijvoorbeeld een heus taxon, of is het identiek met Ulex gallii? Van een aantal soorten is de taxonomische positie wat onzeker: Ulex boivinii werd bijvoorbeeld afwisselend bij de genera Stauracanthus, Nepa en Leonhardia ondergebracht, Ulex genistoides bij Stauracanthus. Ulex europaeus wordt ook gevonden in Italië, maar daar gaat het hoogstwaarschijnlijk om adventiefplanten.

Ulex europaeus is van oorsprong een strikt Atlantische, West-Europese soort, die mogelijk ooit slechts inheems was van het Iberisch schiereiland tot België en Groot-Brittannië. Overal elders in Europa waar de plant wordt aangetroffen, is hij waarschijnlijk door menselijk toedoen terechtgekomen. Buiten Europa is hij trouwens ook verwilderd in onder andere de Verenigde Staten, Canada, Brazilië, Nieuw-Zeeland, Australië, Hawaii. Hij behoort tot de top honderd van de invasieve soorten planten en dieren, samen met de huiskat, de reuzenpad en de reuzenberenklauw.

Peulen en zaden van Leguminosae.
Uit J. Gaertner, Fructibus et seminus plantarum (1791)

Gaspeldoorn is vorstgevoelig, wat onder meer blijkt uit de omstandigheid dat een gaspeldoornstruik in vrieswinters vaak bovengronds afsterft, maar zodra het warmer wordt vlot weer uitloopt. Waar ze buiten dit Zuid-Atlantische areaal voorkomt, is de oorspronkelijke wildheid onzeker. In de 19de eeuw twijfelden nogal wat Belgische botanici eraan of de plant in België van nature voorkomt; ze stelden dat zijn aanwezigheid hier eerder het gevolg is van menselijk toedoen. Hij is in ieder geval zeldzaam in België. Vooral in Wallonië wordt hij nauwelijks gevonden, en waar hij toch groeit, is de kans groot dat hij er ooit werd geïntroduceerd. Vlaanderen heeft enkele lokale populaties rond Brugge, Gent en in de Kempen. In Nederland is gaspeldoorn vooral te vinden aan de zuidelijke Veluwezoom en in Brabant, meestal op enigszins gestoorde grond. “Gaspeldoorn,” lees ik in de Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest, “is een vorstgevoelige soort van zwak zure, voedselarme, zandige bodems. Samen met gewone brem groeit ze in extensief begraasde of slechts nu en dan gemaaide, schrale graslanden met opslag van struiken. In het moderne Vlaamse landschap kunnen dat ook nieuwe bermen en taluds zijn, ontstaan bij ingrijpende infrastructuurwerken. Daarnaast wordt de soort aangetroffen op kapvlakten, in verlaten zandwinningen, langs holle wegen, in ontkalkte duinen, op heidevelden enz. Gaspeldoorn vestigt zich gemakkelijk op nieuw ontstane terreinen, bijvoorbeeld op percelen waar de humeuze toplaag is afgegraven. Daarbij is het niet altijd duidelijk of de kiemplanten vanuit de zaadbank dan wel uit aangevoerde zaden zijn opgeschoten.” Door aanleg van wegen en zachte winters heeft de soort zich de jongste decennia enigszins kunnen uitbreiden. Ook op de Britse Eilanden is de huidige verspreiding van de drie soorten gorse die daar voorkomen volgens sommige auteurs het resultaat van menselijke bemoeienis. Ulex gallii en Ulex minor zouden in Ierland en het westen van Groot-Brittannië de autochtone soorten zijn, terwijl Ulex europaeus, die er vandaag eveneens zeer algemeen voorkomt, oorspronkelijk alleen in het oosten hebben gegroeid maar door de mens zijn verspreid over het hele gebied van de eilanden.

Die verspreiding gebeurde vooral doordat de tot drie meter hoge struik Ulex europaeus vaak werd gebruikt om er hagen mee aan te leggen die het vee op, en roofdieren uit, de weide moesten houden, prikkeldraad avant la lettre dus. Nu is de geschiktheid van gaspeldoorn als haagplant niet ideaal. Positief is, dat de struik ondoordringbaar is en bijzonder snel groeit, minpunten zijn de gevoeligheid voor vorst en de geringe levensduur – na een jaar of twintig houdt een gaspeldoorn het gewoonlijk voor bekeken. Vooral in vergelijking met de meidoorn is dat laatste een fameus gebrek: die groeit weliswaar trager, maar wordt gemakkelijk 150 jaar oud en er zijn er heel wat gekend die minstens al een half millennium op hun teller hebben. Dat neemt niet weg, dat in sommige talen “haag” en “gaspeldoorn” als het ware synoniemen zijn. Het Franse ajonc, “gaspeldoorn”, zou van een regionaal woord uit de Berry agon komen, een verkleinwoord afgeleid van het Oudfranse ajou. Dat komt op zijn beurt van een Noordoccitaans ajo, “haag” dat teruggaat op Oudnederfrankisch *haga. Verwant zijn Nederlands haag, Duits Hage, Engels hedge en ook haw, “meidoorn”. Onder invloed van het woord jonc zou ajonc zijn gevormd. Aan de oorsprong van agon ligt mogelijk een *ajaugone, van *ajauga, verwant met vormen die het Spaanse gayuba hebben gegeven, het woord voor de berendruif (Arctostaphylos uva-ursi (Linnaeus) Spreng). Anderen leiden het woord af van *jauga, dat zou zijn geëvolueerd tot *jou, waarbij la jou op zeker moment werd begrepen als l’ajou, dat dan onder invloed van jonc tot ajonc voerde.

Gaspeldoorn.
Uit J.H. Jaume Saint-Hilaire, Traité des arbrisseaux et des arbustes cultivés en France (1825).

Is Ulex europaeus een struik, soms zelfs met de allures van een kleine boom, Ulex gallii en een aantal Iberische vormen zijn eerder heesters. Ulex minor is een bodembedekker, “a lowly plant that has recumbent stems which cover the ground where it grows as with a barbed wire entanglement. Though the stems may be as much as three feet in length they seldom rise more than a few inches above the ground, and persons properly attired for walking – as we are – in knickerbockers, get severely punished for walking through it. The spines are not so rigid as in the Common Furze, but that grows as a bush which we can avoid. The Dwarf Furze covers the ground completely, and cannot be avoided if you must walk over the area it has marked out for its own. Every step you take means a vicious stab of a stiletto into your ankles, and though for a time you may determine to brave it out, it is possible that you will soon make up your mind that your business really lies on that other part of the heath where all is rosy rather than golden.” (Edward Step: Wild Flowers Month by Month in their Natural Haunts)

Ongetwijfeld kende men in de antieke wereld de gaspeldoorn, zij het Ulex europaeus of een andere van de talrijke voornamelijk Iberische soorten. Maar zeker weten we het niet. Plinius beschrijft in boek XXXIII van zijn Naturalis historia hoe in Spanje ulex wordt gebruikt tijdens het proces van goudwinning. H. Rackham vertaalt in zijn Loeb-editie van Plinius deze naam als “gorse”, maar Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Tom Peters geven in het Nederlands in De wereld, hun vertaling van (delen van) Plinius’ encyclopedische werk, “heide… een struik die op rozemarijn lijkt”. Dat laatste ligt min of meer in de lijn van wat je vandaag in sommige woordenboeken vindt, namelijk dat we niet weten welke plant Plinius bedoelt maar dat het mogelijk een soort rozemarijn was. Voor de rest zoek je de plant vergeefs in oude kruidenboeken en compendia van planten, waarschijnlijk omdat hij in de antieke en middeleeuwse kruidengeneeskunde nooit een rol van belang heeft gespeeld. Soms wordt Ulex in verband gebracht met de nepa van Theophrastos – maar misschien was dat wel een soort tijm. Dioskorides vermeldt geen gaspeldoorn en ook bij Hildegarde von Bingen ontbreekt hij.

Gaspeldoorn.
Uit J. Bourdichon, Les grandes heures d'Anne de Bretagne (1503-1508)

Rembert Dodoens neemt in de eerste editie van het Cruydeboeck de gaspeldoorn niet op. De tweede editie vermeldt de plant wel, en noemt hem in een adem met de stekelbrem: “Stekende Brem heeft vele dunne houten roeykens of rijskens, die ierst ende als sy noch ionck sijn, vol van cleynen fruenen bladerkens sijn tusschen den welcken cleyne dorekens wassen, die teere en weeck sijn ende niet seer en steken. Maer als deze rijskens verouderen ende oueriarich worden, dan so worden sy naeckt ende sonder bladeren meest geuonden, ende dan worden die dorenen hert ende steken seer. Tusschen die cleyne bladerkens wassen die bloemen die bleeckgeel sijn van fatsoene den Brem bloemen ghelijck maer mindere, ende daer naer volgen cleyne hauwkens daer ront roodachtich saet in leyt. Die wortel es lanck ende taeye. Van den gheslachte van den stekende Brem schijnt oock wel te syne die Gaspeldoren. Dat een rouw seer scerp tekende gewas es, voortsbrenghende rechte houtachtighe struycxkens, sonder bladeren al omme met lange, scerpe, herde seer stekende dorenen seer dick beset. Tusschen die welcke geel bloemekens voortcomen, ende daer naer hauwkens, den bloemen ende hauwen van Brem van fatsoene ghelijck. Die wortelen sijn lanck, dweers in der eerden wassende, ende schier alsoo taeye als die wortelen van Prangwortele.”

Ook de Franse versie van het Cruydeboeck, verzorgd door Charles de l’Escluse (Clusius), beschrijft de gaspeldoorn als een vorm van de geneste espineux: “La plante que les Brabansons appellent Gaspeldoren semble bien vne espece de Geneste espineux, laquelle est fort rude & fort espineuse, produisant de verges droictes, ligneuses, sans feuilles, garnies par tout de longues espines aigues dures & fort poignantes, entre lesquelles y vient de fleurettes iaulnes & puis apres des siliques, semblables en figure aux fleurs & siliques du Geneste. Les racines sont longues, croissans de trauers en la terre, & bien pres aussi flechiles & ployables que la racine de l’Arreste beuf.”

Gaspeldoren.
Uit Rembert Dodoens, Cruydeboeck.

Andere ghedaente van Gaspeldoren en Stekende Brem.
Uit Rembert Dodoens, Cruydeboeck.

John Gerard onderscheidt in zijn The Herball or Generall Historie of Plantes, in feite grotendeels een Engelse vertaling van het Cruydeboeck van Dodoens en de bewerking daarvan door Clusius, meerdere vormen van stekelige brem: “There be diuers sorts of prickly Broome, called in our English tongue by sundry names, according to the speech of the country people where they doe grow: in some places, Furzes; in others, Whins, Gorsse, and of some, Prickley Broome.” Hij noemt niet minder dan zes vormen. Eerst en vooral is er de Great Furze bush of Genista spinosa vulgaris, “a plant altogether a Thorne, fully armed with most sharpe prickles, without any leaues at all except in the spring, and those very few and little, and quickly falling away: it is a bushy shrub, often rising vp with many wooddy branches to the height of foure or fiue cubits, or higher, according to the nature and soile where they grow…” Een tweede vorm is de small Furze bush of Genista spinosa minor, “another kinde of Furze which bringeth forth certaine branches that be some cubit high, stiffe, and set round about at the first with small winged Lentill-like leaues and little harmlesse prickles, which after they haue been a yeare old, and the leaues gon, be armed onely with most hard sharpe prickles, crooking of bending their points downwards. The floures hereof are of a pale yellow colour, lesser than those of Broome, yet of the same forme: the cods are small, in which do lie little round reddish seeds: the root is tough and wooddy.” Als derde noemt Gerard een Small round codded Furze, Genista Spinosa minor siliqua rotunda, die “seldome exceeds a foot in height, and it is on euerie side armed with sharpe prickles, which grow not confusedly, as in the common sort, but keepe a certaine order, and still grow forth by couples: they are of a lighter greene than those of the common Furze: on the tops of each of the branches grow two or three yellow floures like those of the former; which are succeeded by little round rough hairy cods of the bignesse of Tares.” Deze vorm, weet Gerard, bloeit in maart en is te vinden tussen Bordeaux en Bayonne en in de Pyreneeën. De Needle Furze, petty Whin of Genistella aculeata, nog een “small kinde of Furze” groeit op “Hampstead heath neere London, and in diuers other barren grounds, where in manner nothing else wil grow”; de plant “hath many weake and flexible branches of a wooddy substance: whereon do grow little leaues like those of Tyme: among which are set in number infinite most sharpe prickles, hurting like needles, whereof it tooke his name. The floures grow on the tops of the branches like those of Broome, and of a pale yellow colour. The root is tough and wooddy.”

De twee resterende furzes uit Gerards Herball horen hier in feite niet thuis, denk ik. De Dwarfe or low Furze, Genistaspinosa humilis, “some span high, diuided into many branches, some spred vpon the ground, others standing vpright, hauing plentifull store of greene prickles” is duidelijk geen Ulex-soort. De bloemen, “in shape (…) like those of Broome, but lesse, and of a blewish purple clour, standing in rough hairy whitish cups” wijzen eerder op een vertegenwoordiger van het genus Ononis (stalkruid), misschien Ononis repens Linnaeus of Ononis campestris Koch, planten die we bij Dodoens beschreven vinden als prangwortel. Als laatste beschrijft Gerard de Genista aculeata minor, die volgens hem identiek is met de Scorpius of de Nepa van antieke auteurs als Theophrastos. Om welke botanische soort het hier gaat is, zoals ik al zei, verre van duidelijk: misschien wel een soort tijm (Thymus), of mogelijk alsem (Artemisia).

Gaspeldoorn.
Uit J. Kops, Flora Batava (1807).

Maar ook de identificatie van de eerste vier vormen die Gerard beschrijft, is verre van eenvoudig. De eerste, de Great Furze, is vrijwel zeker Ulex europaeus, mogelijk op één hoop gegooid met Ulex gallii. Ook de Genista spinosa minor siliqua rotunda lijkt me een Ulex te zijn, al slaag ik er niet in, als ik Gerards beschrijving en afbeelding van de soort naast determinatiesleutels en illustraties in moderne flora’s leg, om te beslissen welke dan wel. Genista spinosa minor heeft niet alleen stekels maar ook bladeren, en is bijgevolg geen Ulex; misschien gaat het wel om het taxon dat wij vandaag stekelbrem noemen (Genista anglica Linnaeus) - al ga ik daar mijn hand niet voor in het vuur steken. De Needle furze or petty Whin is me een raadsel. De beschrijving wijst niet in de richting van een gaspeldoornsoort en de afbeelding doet dat nog veel minder: als je je enkel op die laatste zou baseren, denk je al gauw met rozemarijn of een verwant te maken te hebben.

***

Ik zei al dat de gaspeldoorn doorheen de eeuwen nauwelijks een rol van betekenis lijkt te hebben gespeeld in de kruidengeneeskunde. Bij Hippokrates, Dioskorides, Theophrastos, Plinius, Galenos, Hildegard von Bingen of Albertus Magnus blijf je op je honger wat gaspeldoorn betreft. Ook bij Dodoens en Clusius, die wel de moeite nemen de plant te beschrijven, ontbreekt een uiteenzetting over zijn fytotherapeutische eigenschappen, en zelfs al put Gerard zich uit diverse verschijningsvormen te beschrijven van wat hij als gaspeldoorns beschouwt, over de medische toepassingen ervan is hij wel heel beknopt: “the seeds are vsed in medicines against the stone, and staying of the laske.” Waarbij we onder “stone” nier- en blaasstenen moeten begrijpen terwijl “staying of the laske” constipatie betekent. In De Historia Naturalis, Marcel de Cleenes magistrale geschiedenis-cum-anthologie van de kruidengeneeskunde, beschrijft de auteur meer dan honderd planten en bloemleest hij uitvoerig wat herboristen en botanici, van de Griekse oudheid tot de 20ste eeuw, ons erover meedelen. Ulex europaeus komt in het vuistdikke boek echter niet voor. Ik heb geen systematisch en grondig onderzoek gedaan naar de aan- of afwezigheid van gaspeldoorn in de fytotherapeutische literatuur, maar een snelle blik in wat ikzelf in de kast heb staan, leert mij alvast dat de plant daarin niet of nauwelijks wordt vermeld. In mijn oude Herba Encyclopedie staat hij, zoals ik al zei, niet. In Elseviers gids van eetbare en geneeskrachtige planten (Launert): niets. Kruiden (Bremness): noppes. Encyclopedie van geneeskrachtige planten (Cecchini): nada. Medicinal Plants and their History (Grey Wheelwright): zero. Desk Reference to Nature’s Medicine (Foster & Johnson): nul. Kroniek der geneeskruiden (Le Strange): nougat. Piante officinali italiane (Lodi): niks. Atrium Kruidenencyclopedie (Bown): idem. Encyclopedia of Folk Medicine (Hatfield): een paar keer en passant vermeld, maar geen eigen lemma.

Gaspeldoorn.
Uit F.L. Krebs, Vollständige Beschreibung und Abbildung der sämmtlichen Holzarten (1826).

Mrs. M. Grieve wijdt in A Modern Herbal wél een lemma aan de gaspeldoorn. Maar ook zij heeft niet zo heel veel te vertellen. “The plant has never played an important part in herbal medicine”, schrijft ze voorzichtig, waarop ze Gerard citeert en John Parkinson, volgens wie de bloemen van gaspeldoorn werden gebruikt om geelzucht te behandelen en kinderen een infuus van de bloesem toegediend krijgen tegen roodvonk. Volgens oude auteurs, die Grieve niet specifieert, zou gaspeldoorn gekookt met honing een goede mondspoeling zijn en een probate remedie tegen slangenbeten. Afkooksel van de zaden van de plant zou een effectief insecticide zijn, dat, als het binnenshuis wordt gesprenkeld of verstoven, vlooien weghoudt. Over de reële werkzaamheid van deze toepassingen heb ik nergens wat kunnen terugvinden. Ongetwijfeld zit er een dosis pseudowetenschap bij deze medicinale gebruiken. Wat de werking tegen geelzucht betreft, kunnen we bijvoorbeeld aannemen dat het hier een voorbeeld van de oude signatuurleer betreft. De signatuurleer stelt dat er een direct verband is tussen de uiterlijke kenmerken van een plant of dier en de menselijke organen waarop delen van de plant of het dier een genezend effect hebben. Zo is ajuin goed voor aandoeningen van de luchtpijp, want de plant heeft een holle, buisvormige steel. Speenkruid helpt tegen speen, want het plantje heeft wortelknobbeltjes die op speenknobbels lijken. Sint-Janskruid helpt tegen aandoeningen van de urinewegen, omdat de bloemen geel van kleur zijn, net als pis. Daarom is gaspeldoorn geschikt tegen geelzucht, want de bloemen zijn geel.

In de volksgeneeskunde van de Britse Eilanden speelde en speelt gaspeldoorn echter een rol die enigszins lijkt los te staan van oude pseudowetenschappelijke theorieën en hier en daar misschien wel op proefondervindelijke vaststellingen steunt. Vooral in Ierland werd en wordt de plant tegen tal van aandoeningen gebruikt. “Apart from a veterinary use in the Isle of Man, the records come from Ireland without exception. The principal application there has been for coughs, colds, sore throats and hoarseness (Down, Londonderry, Donegal, Wicklow, Waterford), including consumption (Limerick). In Londonderry, Wicklow and Kilkenny it has also featured as a tonic, especially for cleansing or ‘increasing’ the blood, while in parts of Ulster and in Wicklow en Wexford it has been favoured for heartburn and hiccups. In Cavan and Limerick decoctions of the flowers or ‘tops’ have been given for jaundice and in Cavan for heart trouble, while in parts of Ulster it has been applied to ringworm and dermatitis and in Meath (with daisy roots) for a whitlow of a swelling. Widely employed for ridding livestock of worms, that use has also been extended to children in Antrim and Sligo.” (David Allen & Gabrielle Hatfield: Medicinal Plants in Folk Tradition)

Gaspeldoorn.
Uit A. Fiori & G. Paoletti, Iconographia florae Italiae (1885)

A.T Lucas specifieert in Furze. A Survey and History of Its Uses in Ireland, zowat de meest uitgebreide monografie die over gaspeldoorn werd geschreven, hoe de plant precies werd gebruikt tegen verschillende kwalen. Om de hik te verdrijven, kauwde men op de groene toppen van de twijgen van Ulex minor; het sap werd ingeslikt. Als remedie tegen maagzuur en reflux werden de toppen van jonge gaspeldoorn gekauwd of werd de schors gezogen. Een hoestmiddel werd in Drumcannon, county Waterford, als volgt gemaakt: in een pot werden bloemen dicht opeengeperst, met een laag bruine suiker eroverheen; de pot werd in een pan met water gezet dat aan het koken werd gebracht, zodat de bloemen en de suiker konden sudderen. Aangelengd met water werd de kleverige brij dan een hoestsiroop. In Sligo kregen kinderen ’s ochtends nuchter een mok warme melk waarin gaspeldoornbloemen waren gekookt als ontwormingsmiddel. In Derry werden de bloemen gekauwd en ingeslikt tegen een schorre keel. Een versterkende tonic maakte men, ook in Derry, van bloemen die urenlang werden gekookt; het kooksel werd gefilterd en gebotteld. Om zwellingen te doen slinken, kookte men jonge scheuten van de plant; met het afkooksel werd de zwelling ingewreven. Sommige remedies die Lucas vermeldt, bevinden zich meer in de sfeer van de magie dan van de volkse geneeskunde. Zo werd in Seskinan, Waterford, de huidinfectie wondroos (erysipelas), in de streek wildfire genoemd, behandeld door drie kleine stukjes brandende gaspeldoorn op de aangetaste plek te leggen (een ander middel tegen wondroos was bloed van een zwarte kat, maar daar ga ik het hier niet over hebben). Ringworm werd dan weer te lijf gegaan met een verkoold takje van de plant dat in de vorm van een kruis over de zieke huid werd bewogen.

Nog zo’n magische toepassing was het dragen van een takje gaspeldoorn, vastgespeld op de kleding, tegen het stotteren. Het doet me denken aan de galnoot (wilde kastanje) die mijn grootvader steevast in de zak had zitten van zijn kieltje als afweermiddel tegen het flissijn.

Terug meer in de sfeer van de echte volksgeneeskunde, werden volgens Hatfield in Yorkshire de bloemen van gaspeldoorn, gemengd met spekvet, gebruikt als zalf tegen winterhanden.

Gaspeldoorn.
Uit J.S. Kerner, Abbildungen aller ökonomischen Pflanzen (1791).

In hoeverre de effectiviteit van al deze toepassingen proefondervindelijk werd getoetst, heb ik nergens kunnen naspeuren. Wel heeft analyse van gaspeldoorn aan het licht gebracht dat de plant bepaalde stoffen bevat die mogelijk een medicinale werking hebben. A.W. Gerrard vond in 1886 een alkaloïde in de zaden, gelijkend op het sparteïne dat in Cytisus scopariuszit, maar krachtiger. Gerrard doopte de stof ulexine. In 1890 ontdekte de Duitser Kobert dat ulexine identiek is met het eveneens in brem gevonden cytisine. Cytisine (C₁₁H₁₄N₂O), ook 1R,5S-1,2,3,4,5,6-hexahydro-,1,5-methano-8H-pyrido[1,2a][1,5]diazocin-8-ol, baptotoxine, cytiton, laburnine of sophorine, is een toxisch alkaloïde, typisch voor planten uit de familie Leguminosae, dat in alle delen van planten als brem, gaspeldoorn en gouden regen zit en in hogere concentraties gevaarlijk is. Cytisine stimuleert het centrale zenuwstelsel en kan bij inname opwinding, verwarring, hallucinaties en delirium genereren. Bepaalde bremsoorten, zoals de mediterrane Cytisus junceum Linnaeus, bevatten hoge concentraties cytisine en induceren bij gebruik psychoactieve reacties. Michael Wink vermeldt het geval van een kunstenaar die afkooksel van bloemen van Cytisus junceum dronk als hartversterkend middel. Deze drank veroorzaakte intense droomactiviteit met veel kleurige beelden. Een vrouw die een infuus dronk van zaden en scheuten kreeg braakneigingen, vervormingen van haar visuele waarneming en een gevoel van dronkenschap (Michael Wink in Hagers Handbuch der pharmazeutischen Praxis, geciteerd in Christian Rätsch, The Encyclopedia of Psychoactive Plants). In Zuid-Amerika, waar Cytisus junceum is verwilderd, wordt de plant retama genoemd en gebruikt als vruchtafdrijvend middel en als voorbehoedsmiddel. De bloemen worden gerookt als middel tegen astma. In Peru behandelt men er reuma mee. Hoewel ook gaspeldoorn cytisine bevat, lijkt de plant nergens te zijn gebruikt om zijn eventuele psychoactieve eigenschappen. Omdat cytisine op hetzelfde hersengebied inwerkt als nicotine, meer bepaald op de acetylcholinereceptoren, zou het kunnen helpen om rokers van hun verslaving af te helpen. Maar er is meer. Een beetje surfen op het internet leverde een aantal artikels op over de farmacologische mogelijkheden van in gaspeldoorn aanwezige moleculen. Vermits ik niet medisch of farmacologisch geschoold ben, gaat een groot deel van deze teksten mijn pet te boven. Wat ik wel begreep, is dat in Ulex europaeus aanwezige stoffen mogelijkheden lijken te bieden voor toepassingen op het vlak van de behandeling van borstcarcinomen en van maagzweren. Ook kon antivirale werking worden vastgesteld. De hedendaagse populariteit van gaspeldoorn in de medische sector is echter zowat nul: “it is not used at all-in modern-day medical herbalism,” schrijft Gabrielle Hatfield.

Gaspeldoorn.
Uit C.S. Cooper & W.P. Westell, Trees and Shrubs of the British Isles (1909).

De bewering die je hier en daar leest dat gaspeldoorn giftig is, lijkt in ieder geval te kloppen. Maar hoe giftig is giftig? Marcel de Cleene rubriceert Ulex in zijn Giftige plantengids bij de verdachte planten, “planten die van giftigheid worden verdacht of die giftig bleken te zijn, maar waarover weinig gegevens beschikbaar zijn.” Alle delen van de plant zijn verdacht, specifieert de auteur, maar vooral de peulen met zaden. Hij vergelijkt gaspeldoorn met de gewone brem, die eveneens zwak giftig is. Vooral schapen vertonen wel eens vergiftingsverschijnselen na het eten van grote hoeveelheden brem. Bij de mens is de kans op vergiftiging waarschijnlijk gering: de lethale dosis is niet gekend. Ik las ergens dat 50 mg cytisine de ademhaling zou verlammen, wat mij redelijk lethaal lijkt, maar het is me niet duidelijk hoeveel gaspeldoorn je achterover moet slaan om aan die 50 mg te komen. Op sommige dieren lijkt cytisine geen effect te hebben. Hazen en konijnen zijn tuk op bremtwijgen, zonder er ooit last van te ondervinden. Gaspeldoorn wordt in ieder geval in sommige gebieden als veevoeder gebruikt: in delen van Frankrijk, in Engeland en vooral in Ierland; uit dit laatste zijn al meldingen van het gebruik van furze als voer uit de late 17de eeuw gekend, al is het pas in het begin van de 19de eeuw dat de bronnen talrijk worden.

Gaspeldoorn is geen evident voer voor dieren. Uiteraard kan je je veestapel de stekelige takken niet zomaar voorzetten: eerst moeten de doornen eraf. En voor je de stekels eraf kan halen, moet de gaspeldoorn eerst worden geoogst, een onderneming die ook ietwat precair is. Voor het oogsten gebruikte men een zeis met een lange steel, maar ook wel een korte sikkel die aan het handvat een leren want had ter bescherming van de hand tegen de stekels. Ook de andere hand, die waarmee de takken van de plant werden gegrepen, werd in een leren want gehuld. Er waren ook heel primitieve wanten in omloop, gevlochten uit touw. De geoogste gaspeldoorn werd op verschillende manieren behandeld om de stekels onschadelijk te maken, de ene al gesofisticeerder dan de andere. Zowat de meest primitieve was die waarbij de takken op een steen of een houten blok werden gelegd en dan met een andere steen, een blok of een hamer werden beklopt om de doorns te breken. De gekneusde, van zijn stekels ontdane gaspeldoorn, werd dan in een trog verzameld en met een hakmes aan een steel in kleinere stukken gehakt. Meer gesofistikeerd was het gebruik van een cidermolen om de gaspeldoorn te kneuzen. Voor het snijden gebruikte men soms ook een kafsnijder, waarbij men draaiend aan een wiel een mes in beweging bracht dat de gaspeldoorn fijnsneed. Vooral paarden kregen gaspeldoorn als wintervoer, maar hier en daar werd het ook aan koeien gegeven. Voor menselijke consumptie kwam gaspeldoorn blijkbaar niet in aanmerking: ik heb er in de literatuur in ieder geval niets over teruggevonden. Maar van de bloemen kan je wel wijn maken, las ik bij Grigson in The Englisman’s Flora. Even zoeken op het internet leverde al meteen enkele recepten op. Hier is er een, afkomstig van de Neantóg Farm in het Ierse Cliffony:

“Ingredients

2 litres (3.5 pints) gorse flowers

1 kg (2.2lb) sugar

2 lemons (preferably unwaxed and organic)

2 oranges (preferably organic)

4 ½ litres (1 gallon) filtered water

Champagne yeast or any white wine General purpose yeast (see note)

Method

Pick fresh fully opened flowers. It is easiest to pick with your fingers, ideally on a calm and sunny day.

To start the yeast follow the instructions on the sachet.

Simmer the flowers in the water for 15 minutes then dissolve the sugar.

Cool slightly before you pour in a bucket and add the thinly peeled rind and the juice of the lemons and oranges. Allow to cool to a lukewarm temperature (about 35-37C) add the yeast, mix well and cover with a cloth.

After 3-4 days (give it a stir everyday), strain off the solids using a fine sieve and pour into a demi-john, fit an airlock and allow it to ferment at least for five months. Rack off into a fresh demi-john making it up to the full amount with boiled, but cooled down water. Leave for another month and then filter or alternatively leave until completely clear.

Then bottle in sterilized bottles.

If you find the wine to dry at bottling stage you can add more sugar.

It can take up to nine months to mature this wine.

Note We use if possible Lalvin Champagne Yeast EC-1118 -5g. This yeast is GMO and gluten-free.”

Voilà. Ik heb nog andere recepten gevonden, waar er bijvoorbeeld nog een halve kilo fijngehakte rozijnen worden toegevoegd. De wijn die daaruit resulteert, ziet me er net iets te mierenzoet uit voor mijn smaak. Bovenstaand recept lijkt me daarentegen best te doen. Niet dat ik ga proberen zelf gorse wine te maken: ik denk niet dat de paar struiken die ik in Brasschaat aantrof voldoende bloemen zullen kunnen leveren.

Gaspeldoorn.
Uit W. Baxter, British Phaenogamous Botany (1834-1843).

A.T. Lucas heeft het in zijn boek nergens over gaspeldoornwijn, maar geeft nog een resem toepassingen van de plant. Behalve als veevoeder, werd gaspeldoorn in Ierland ook gebruikt als brandstof, in het bijzonder voor bakkersovens, maar ook voor kalkovens en voor huisverwarming. Meestal beschikt men voor het gebruik van de plant slechts over betrouwbare bronnen vanaf het begin van de 19de eeuw, maar voor gaspeldoorn als brandstof is er veel oudere informatie. In de Dublin Assembly Roll lezen we voor 1568: “ It is agreed that no bakers nor outhers shall buye any fyrris, fagots, ne other fuell but for his own occupacion, and yf any do regrate the same soo by hym bought, that he shall forfete for every tyme soo offending xx.s., to be paid to the use of the treasorie and presenter equally, provyded that this lawe doo not extende to hostlers ne winteners, but that they may take money for such fagots as they shall burn within their howses and tawernes.” Dit is de oudste vermelding, maar Lucas sluit niet uit dat het gebruik van gaspeldoorn als brandstof veel verder teruggaat, zeker tot het begin van de 14de eeuw en misschien zelfs tot de Vikingtijd.

Nog een toepassing van gaspeldoorn in het rurale Ierland was als bodembedekking voor stallen. Op de vloer van een stal werd, onder het stro, een dikke laag gaspeldoorn aangebracht. Als de stallen werden ververst, had dit strooisel nog een functie als stalmest. Maar ook zonder de tussenstap van de stal diende de plant als meststof. Gaspeldoorn werd gemaaid en in de wintermaanden op de grond uitgespreid. Dieren liepen erover, karren reden erover en de haksellaag raakte vermengd met mest. Na een tijd werd de bodembedekking, een soort mulchlaag in feite, van erf en akker weggehaald en aan de mesthoop toegevoegd; op de bodem werd dan een verse laag haksel uitgespreid. Met het oog op de veelvuldige toepassingen, werd gaspeldoorn niet alleen in het wild geoogst maar ook op grote schaal aangeplant. Ook dat was een vorm van bemesting, want als vlinderbloemige leeft de gaspeldoorn in symbiose met bacteriën die op zijn wortels zitten en stikstof aan de lucht onttrekken om ze aan de bodem toe te voegen. Net als het inzaaien van klaver of lupine, is het planten van gaspeldoorn een vorm van groenbemesting.

Een heel belangrijk gebruik van gaspeldoorn, mogelijk wel het oudste, was de aanplanting als omheining, zowel rond woningen als rond de weiden. Behalve hagen van levende gaspeldoorn, werden ook gaspeldoorntakken gesneden en gevlochten, waar dan soms andere haagplanten tussen konden groeien. Gaspeldoorntakken werden ook als dakbedekking gebruikt of als versteviging bij het bouwen van lemen muren. Er werden eggen mee gemaakt, van de rechte stammen konden uitstekende wandelstokken worden gesneden, takken met de stekels er nog aan konden worden bijeengebonden om er schoorstenen mee te vegen. De gele bloemen, ten slotte, dienden niet alleen als grondstof voor wijn maar werden ook gebruikt om er stoffen mee te kleuren. Tot vandaag worden met Pasen in delen van Ierland gaspeldoornbloemen samen met eieren gekookt om de schalen mooi geel te kleuren.

Gereedschap voor het snijden van gaspeldoorn. Links: leder want voor de linkerhand.
Midden: sikkel met leder manchet ter bescherming van de rechterhand.
Rechts: sikkel met leder manchet, het heft in stippellijn getekend.
Tekening van George Hadden, uit A.T. Lucas, Furze.

Het kneuzen van gaspeldoorn om de stekels te breken.
De plantenstengels worden op een steen gelegd en met een hamer geslagen.
Uit A.T. Lucas, Furze.

Het snijden van gaspeldoorn met een verzwaard hakmes.
Uit A.T. Lucas, Furze.

Uit het voorgaande blijkt wel voldoende dat gaspeldoorn ontegensprekelijk een nuttige plant is. Nu heb ik zelf wat problemen met de vorige zin, want ik heb er een hekel aan planten en dieren in te delen in categorieën als nuttig, onnuttigen schadelijk. Wij mensen hebben nogal vlot de neiging om alles te willen plannen en naar onze hand te zetten, en wat ons daarin niet tegenwerkt of zelfs een handje helpt en voordeel oplevert, heet nuttig. Komt het niet in ons kraam te pas, wordt iets al gauw nutteloos en krijgt het hinderlijke trekjes, veroordelen we het tot de categorie schadelijk. Nuttige planten koesteren we en proberen we zoveel mogelijk te vermeerderen, onnuttige organismen laten we in het beste geval met rust en als ze onze schema’s dreigen af te remmen, maken we er snel komaf mee. Als schadelijk bestempelde organismen proberen we te vuur en te zwaard te verdelgen. Thuis heb ik in mijn prille jaren het onderscheid tussen planten en onkruidmeegekregen. Planten waren wat we zelf pootten of zaaiden, onkruid was wat er spontaan in de tuin kwam groeien zonder dat we daarvoor iets hoefden te doen. De aardappelen, boontjes, erwten, ajuin, worteltjes, prei, selder en tomaten waren planten; de vogelmuur, weegbree, stijve klaverzuring, paarse dovenetel, kamille, melganzevoet, kruipende boterbloem, paardebloem en het perzikkruid, herderstasje, varkensgras en tandzaad, die overal helemaal uit zichzelf tussen de rijen met planten opschoten, behoorden daarentegen tot het onkruid, de vuiligheid zeg maar. Onkruid werd weggeharkt of uitgetrokken. Maar het werd niet weggesmeten bij ons thuis. We gaven het aan de kippen, de eenden en de konijnen, die er dol op waren. Dus ook onkruid was in feite nuttig, al werd dat niet hardop gezegd. We hadden echter een buurman die er anders over dacht. Die ging onkruid met de zware middelen te lijf. Hij sproeide dan een of ander vergif op de ongewenste plantjes en die werden geel of ros en verschrompelden. Vervelend was, dat de ligusterhaag aan de voet waarvan de gesmade plantjes groeiden, ook het loodje legde. En helaas ook de aardappelplanten die aan de andere kant van de haag, in onze tuin dus, waren gepoot. Het merkwaardige was, dat onze buurman ook konijnen had, en kalkoenen, die hij dus net zo goed had kunnen voeren met de minder gegeerde spontane plantjes uit zijn tuin. Maar dat deed hij niet. Hij plantte boerenkool, door ons krulsavooien genoemd, voor zijn dieren, of ging groen voor ze kopen. Wat spontaan tussen die kolen opschoot, kreeg vergif op zijn bast.

Ook al was gaspeldoorn eeuwenlang een plant die op vele manieren bijdroeg tot de menselijke economie in delen van Europa, niettemin had hij veelal de reputatie een armzalig stuk vuiligheid te zijn, dat vooral groeide op minderwaardige grond, zijn prachtige bloeiwijze ten spijt. De tegenstelling tussen de verschillende kwaliteiten, negatieve en positieve, die de plant werden toegedicht – enerzijds een lastig onkruid dat de voorkeur geeft aan gronden van laag allooi in afgelegen streken, anderzijds een struik met een resem nuttige toepassingen, aan de ene kant een stekelig geval dat alleen goed is om de vossen op een afstand te houden, anderzijds een uitstekend voer voor de paarden én een plant die mooie bloemen geeft waarmee je wol een warm geel kan kleuren – deze tegenstrijdige kenmerken maakten dat gaspeldoorn als metafoor zowel een positieve als een negatieve lading kan dragen.

***

Niet dat Ulex europaeus alomtegenwoordig is in de wereld van de verbeelding. Sommige planten hebben een onmiskenbare stempel gedrukt op diverse aspecten van het cultuurleven. Ze duiken overal op in de kunst, ook in de volkskunst, zijn alomtegenwoordig in poëzie en literatuur, hebben een vaste plek veroverd in uitdrukkingen en zegswijzen en fungeren als symbolen en metaforen in religie, mythe en rite. Roos, lelie, linde, appel, vijg, wijnstok, maretak: ze zijn niet weg te denken uit onze culturele overlevering. Bij de gaspeldoorn is dat heel wat minder het geval. In de symbolische en rituele tradities van de Lage Landen, bijvoorbeeld, lijkt Ulex europaeus zo goed als afwezig. Tenminste: ik heb in de etnobotanische en folkloristische literatuur over Nederland en Vlaanderen nauwelijks enig spoor van de plant kunnen terugvinden. Zelfs Isidoor Teirlinck vermeldt hem amper. In Flora magica kunnen we lezen dat in de omgeving van Diest de gaspeldoorn “heksenhout” wordt genoemd. In Frankrijk, waar rond l’ajonc wel een overlevering bestaat, blijkt de plant eveneens in verband te worden gebracht met heksen. Zo wordt het hout gebruikt om er de karnstok mee te maken: tovenaars en heksen kunnen de boter niet beheksen als ze met gaspeldoornhout werd gekarnd. Teirlinck zegt dat in de Franse Vendée “toovenaars verplicht (zijn) barvoets op den buitengewoon stekeligen Gaspeldoorn te dansen.” Melissa van Crombrugghe wijst in haar masterscriptie op de associatie van de struik met de Duivel, wat volgens haar mogelijk te maken heeft met zijn stekeligheid en de giftigheid. Wat die giftigheid betreft, lijkt het overigens nogal mee te vallen, zoals we al konden vaststellen.

In sommige delen Frankrijk wordt de gaspeldoorn niet alleen met de Duivel geassocieerd, nee: het was de Duivel die de plant creëerde. Dat ging zo. Toen God bezig was met de wereld te scheppen, probeerde de Duivel ook zijn duit in het zakje te doen. Telkens de Almachtige een dier of plant schiep, trachtte de Duivel deze scheppingsdaad te imiteren, maar dat wou gewoonlijk niet zo best lukken. Zo schiep God bijvoorbeeld het schaap, waarop de Duivel de wolf creëerde. God schiep de arend, de Duivel reageerde met de kerkuil. God schiep de nachtegaal, de Duivel maakte de mus. Op de goddelijke schepping van de laurier, volgde de duivelse creatie van de hulst. En ga zo maar door. Zo maakte God ten slotte ook de brem, en de Duivel riposteerde met de gaspeldoorn.

Gaspeldoorn.
Uit Annals of the Missouri Botanical Garden (1980).

Ook op de Britse Eilanden wordt gaspeldoorn met heksen in verband gebracht, maar dan als afweermiddel. Volgens James George Frazer werd op het eiland Man op 1 mei gaspeldoorn verbrand om heksen te verjagen of te weren. Ook de romp van schepen werd met een brandende gaspeldoornbos geschroeid om de krachten van het kwaad op een veilige afstand te houden. In Ierland en Wales werd een takje boven de deur gehangen om heksen en elfen af te weren. In Wales plantte men gaspeldoorn als haag rond woningen, om de boze geesten buiten te houden. Soms werd een rite voltrokken: families knielden in de tuin, vader met het gelaat naar het westen gekeerd en achter hem de andere leden van de familie, met als laatste de jongste, die het meest oostelijk zat. De knielenden baden tot de gaspeldoorn (gorsts) om hen te beschermen, “La nuit, quand le bois craque, quand des centaines de petites pattes courent dans le grenier, quand les écharpes blanchâtres flottent au-dessus de l’étang, surtout resserez-vous, gorsts, entremêlez bien vos épines. Ne laissez passer Ceux et Celles qu’on ne nomme pas, à l’heure où ils se bousculent sur la lande pour venier rôder autour des lieux habités.” (Éloïse Mozzani: Le livre des superstitions)

Als plant van desolate heaths en moors die door hun begroeiing een haast eindeloze zee van geel vormen waarin elk oriëntatiepunt ontbreekt, was de gaspeldoorn bij uitstek geschikt om te figureren in voorstellingen van het vagevuur, waarin de ziel na de dood haast eindeloos ronddoolt om te worden gelouterd en uiteindelijk het paradijs te vinden of te worden veroordeeld tot de hel. In de Lyke Wake Dirge die in Yorkshire werd gezongen bij een overledene, wordt de ziel op haar weg naar de eeuwigheid geteisterd door de stekels van de gaspeldoorn, die in Yorkshire en de rest van noordelijk Engeland en Schotland whin of whinne heet:

This ae nighte, this ae nighte,

(Refrein) —Every nighte and alle,

Fire and fleet and candle-lighte,

(Refrein) And Christe receive thy saule.

When thou from hence away art past,

—Every nighte and alle,

To Whinny-muir thou com'st at last;