Vuurvogeltjes en koninkjes 3

 

Vuurvogeltjes en koninkjes

 

 

Natuurlijke en onnatuurlijke historie van goudhaantje, winterkoning en roodborst

 

 

 

 

 deel 3

Cock Robin en Jenny Wren

 

Voor de Engelsen horen roodborst en winterkoning bij elkaar, zozeer, dat men lang dacht dat de roodborst het mannetje was en de winterkoning het wijfje van dezelfde soort. 

Flora Thompson vertelt in Lark Rise to Candleford, haar relaas van een jeugd in 19de-eeuws Engeland, dat de boerenjongens nesten roofden als sport, maar dat de nestjes van roodborst en winterkoning werden gespaard, omdat 

 

The robin and the wrens

Be God Almighty’s friends.

 

Roodborst en winterkoning worden hier in één adem genoemd, alsof ze van nature bij mekaar horen. En ook in Grose’s Provincial Glossary (1787) lezen we

 

A robin and a wren 

are God Almighty’s cock and hen, 

 

Maar het denkbeeld dat ze bijeen horen is veel ouder – al in een anoniem gedicht in een manuscript uit ca. 1400 worden “Robert redbreast and þe wrenne” opgevoerd als geliefden. Deze idee wordt nog uitgewerkt in de 19de eeuw in volkse gedichten, kinderversjes, kinderboeken e.d. Zo is er bijvoorbeeld het in 1806 gepubliceerde gedicht The Happy Courtship, Merry Marriage and Pic-Nic Dinner, of Cock Robin and Jenny Wren. Er waren in de 19de eeuw talrijke versies in omloop, gedrukt op losse blaadjes of in boekjes en vaak geïllustreerd. Het bekendst zijn de eerste twee strofen (in sommige versies de strofen 7 en 8), die het vaakst worden opgenomen in publicaties over nursery rhymes. 

 

Cock Robin got up early

At the break of day,

And went to Jenny’s window

To sing a roundelay.

He sang Cock Robin’s love

To little Jenny Wren,

And when he got unto the end

Then he began again.

 

Uiteraard circuleren ook veel langere versies. Deze vond ik op het internet, zonder bronvermelding. Ze behandelt de vrijerij en het huwelijk van de roodborst en het winterkoninkje en het erop volgende feest. Dat laatste loopt echter slecht af: een ruzie onder de vogels, een slecht gerichte pijl en de dood van de roodborst.  

 

It was a merry time,
When Jenny Wren was young,
So neatly as she dressed,
And so sweetly as she sung. 

Robin Redbreast lost his heart,
He was a gallant bird;
He doffed his hat to Jenny,
And thus to her he said: 

“My dearest Jenny Wren,
If you will but be mine,
You shall dine on cherry pie
And drink nice currant wine. 

“I’ll dress you like a goldfinch,
Or like a peacock gay;
So, if you’ll have me, Jenny,
Let us appoint the day.” 

Jenny blushed behind her fan,
And thus declared her mind
“Then let it be to-morrow, Bob—
I take your offer kind. 

“Cherry pie is very good,
So is currant wine;
But I’ll wear my russet gown
And never dress too fine.” 

Robin rose up early,
At the break of day;
He flew to Jenny Wren’s house
To sing a roundelay. 

He met the Cock and Hen,
And blade the Cock declare
This was his wedding day
With Jenny Wren the fair. 

The Cock then blew his horn,
To let the neighbours know
This was Robin’s wedding day
And they might see the show. 

Then followed him the Lark,
For he could sweetly sing,
And he was to be the clerk
At Cock Robin's wedding. 

He sang of Robin’s love
For little Jenny Wren;
And when he came unto the end,
Then he began again. 

At first came Parson Rook,
With spectacles and band;
And one of Mother Hubbard’s books
Held within his hand. 

The Goldfinch came on next,
To give away the bride;
The Linnet, being bridesmaid,
Walked by Jenny's side; 

And as she was awalking,
Said, “Upon my word,
I think that your Cock Robin
Is a very pretty bird.” 

The Blackbird and the Thrush,
And charming Nightingale,
Whose sweet songs sweetly echo
Through every grove and dale; 

The Sparrow and the Tomtit,
And many more were there;
All came to see the wedding
Of Jenny Wren the fair. 

The Bullfinch walked by Robin,
And thus to him did say:
“Pray mark, friend Robin Redbreast,
That Goldfinch dressed so gay; 

“Though her gay apparel
Becomes her very well,
Yet Jenny’s modest dress and look
Must bear away the bell.” 

Then came the bride and bridegroom;
Quite plainly was she dressed,
And blushed so much, her cheeks were
As red as Robin’s breast. 

But Robin cheered her up;
“My pretty Jen,” says he,
“We’re going to be married,
And happy we shall be.” 

“Oh,” then says Parson Rook,
“Who gives this maid away?”
“I do,” says the Goldfinch,
“And her fortune I will pay: 

“Here’s a bag of grain of many sorts,
And other things besides;
Now happy be the bridegroom,
And happy be the bride!” 

“And you will have her, Robin,
To be your wedded wife?”
“Yes I will,” says Robin,
“And love her all my life!” 

“And you will have him, Jenny,
Your husband now to be?”
“Yes, I will,” says Jenny,
“And love him heartily.” 

Then on the finger fair
Cock Robin put the ring;
“You're married now,” says Parson Rook,
While the lark aloud did sing; 

“Happy be the bridegroom,
And happy be the bride!
And may not man, nor bird, nor beast,
This happy pair divide!” 

The birds were asked to dine;
Not Jenny’s friends alone,
But every pretty songster
That had Cock Robin known. 

They had a cherry pie,
Besides some currant wine,
And every guest brought something,
That sumptuous they might dine. 

Now they all sat or stood,
To eat and to drink;
And every one said what
He happened to think. 

They each took a bumper,
And drank to the pair;
Cock Robin the bridegroom,
And Jenny the fair. 

The dinner-things removed,
They all began to sing;
And soon they made the place
For a mile around to ring. 

The concert it was fine,
And every birdie tried
Who best should sing for Robin
And Jenny Wren the bride. 

When in came the Cuckoo,
And made a great rout;
He caught hold of Jenny,
And pulled her about. 

Cock Robin was angry,
And so was the Sparrow,
Who fetched in a hurry
His bow and his arrow. 

His aim then he took,
But he took it not right,
His skill was not good,
Or he shot in a fright; 

For the Cuckoo he missed,
But Cock Robin he killed!—
And all the birds mourned
That his blood was so spilled.

 

In een Schotse versie van het einde van de 19de eeuw, een nursery tale gepubliceerd door Sir George Douglas in Scottish Fairy and Folk Tales, wordt het huwelijk van roodborst en winterkoning aan Kerstmis verbonden. Robin gaat naar het hof van de koning om er een kerstlied te zingen en krijgt als beloning het winterkoninkje tot vrouw:

 

“There was a auld grey Poussie Baudrons, and she gaed awa’ down by a waterside, and there she saw a wee Robin Redbreast happin’ on a brier; and Poussie Baudrons says: ‘Where’s tu gaun, wee Robin?’ And wee Robin says: ‘I’m gaun awa’ to the king to sing him a sang this guid Yule morning.’ And Poussie Baudrons says: ‘Come here, wee Robin, and I’ll let you see a bonny white ring round my neck.’ But wee Robin says: ‘Na, na! grey Poussie Baudrons; na, na! Ye worry’t the wee mousie; but, ye’se no worry me.’ So wee Robin flew awa’ till he came to a fail faulddyke, and there he saw a grey greedy gled sitting. And grey greedy gled says: ‘Where’s tu gaun, wee Robin?’ And wee Robin says: ‘I’m gaun awa’ to the king to sing him a sang this guid Yule morning.’ And grey greedy gled says: ‘Come here, wee Robin, and I’ll let you see a bonny feather in my wing.’ But wee Robin says: ‘Na, na! grey greedy gled; na, na! Ye pookiy a’ the wee lintie, but ye’se no pook me.’ Se wee Robin flew awa’ till he came to the cleuch o’ a craig, and there he saw slee Tod Lowrie sitting. And slee Tod Lowrie says: ‘Where’s tu gaun, wee Robin?’ And wee Robin says: ‘I’m gaun awa’ to the king to sing him a sang this guid Yule morning.’ And slee Tod Lowrie says, ‘Come here: wee Robin, and I’ll let you see a bonny spot on the tap o’ my tail.’ But wee Robin says: ‘Na, na! slee Tod Lowrie; na, na! Ye worry’t the wee lammie; but ye’se no worry me.’ So wee Robin flew awa’ till he came to a bonny burn-side, and there he saw a wee callant sitting. And the wee callant says: ‘Where’s tu gaun, wee Robin?’ And wee Robin says: ‘I’m gaun awa’ to the king to sing him a sang this guid Yule morning.’ And the wee callant says: ‘Come here, wee Robin, and I’ll gie ye a when grand moolins out o’ my pooch.’ But wee Robin says: ‘Na, na! wee callant; na, na! Ye speldert the gowdspink; but ye’se no spelder me!’ So wee Robin flew awa’ till he came to the king, and ther he sat on a winnock-sole, and sang the king a bonny sang. And the king says to the queen: ‘What we’ll gie to wee Robin, for singing us this bonny sang?’ And the queen says to the king: ‘I think we’ll gie him the wee wren to be his wife.’ So wee Robin and the wee wren were married, and the king, and the queen, and all the court danced at the waddin’: syne he flew awa’ home to his ain water-side, and happit on a brier.” 

(Geciteerd uit Katherine M. Briggs, A Dictionary of British Folk Tales)

 

Van de versjes die de verkering en het huwelijk van Cock Robin en Jenny Wren bezingen, wordt wel beweerd dat ze werden geschreven als antwoord op het oudere An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin, om een graantje mee te pikken van de enorme populariteit van dit larmoyante verhaal over de dood van de roodborst: 

 

Who did kill Cock Robbin?

I, said the Sparrow,

With my bow & Arrow,

And I did kill Cock Robbin.

 

Who did see hem die?

I, said the Fly,

With my little Eye,

And I did see hem die.

 

And who did catch his blood?

I, said the Beetle,

With my little Dish,

And I did catch his blood.

 

And who did make his shroud?

I, said the Fish, With my little Needle,

And I did make his shroud.

 

Who’ll dig his grave?

I, said the Owl,

With my pick and shovel,

I’ll dig his grave.

 

Who’ll be the parson?

I, said the Rook,

With my little book,

I’ll be the parson.

 

Who’ll be the clerk?

I, said the Lark,

If it’s not in the dark,

I’ll be the clerk.

 

Who’ll carry the link?

I, sid the Linnet,

I’ll fetch it in a minute,

I’ll carry the link.

 

Who’ll be chief mourner?

I, said the Dove,

I mourn for my love,

I’ll be the chief morner.

 

Who’ll carry the coffin?

I, said the Kite,

If it’s not through the night, 

I’ll carry the coffin.

 

Who’ll bear the pall?

We, said the Wren,

Both the cock and the hen,

We’ll bear the pall.

 

Who’ll sing a psalm?

I, said the Thrush,

As she sat on a bush,

I’ll sing a psalm.

 

Who’ll toll the bell?

I said the Bull,

Because I can pull,

I’ll toll the bell.

 

All the birds of the air

Fell a-sighing and a-sobbing,

When they heard the beel toll

For poor Cock Robbin.

 

Ook van dit populaire vers zijn diverse varianten in omloop. Treurzangen op de dood van een vogeltje zijn zo oud als de straat: we kennen uiteraard het vers dat Catullus dichtte over de dode mus van zijn geliefde Lesbia en, vijftien eeuwen later, de meer dan 1400 regels lange klaagzang van John Skelton over de dood van de mus Phyllip Sparowe, het troeteldier van ene Jane Scroop. Mogelijk hoort ook dit vers in deze traditie thuis, of misschien is het gewoon een parodie op de sentimentele ballades die in de 18de eeuw furore maakten. Gedichten waarin vogels deel uitmaken van een lijkstoet komen ook in andere taalgebieden voor: de Opies vermelden in The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes een Duits gedicht waarin het niet duidelijk is wie er wordt betreurd, maar waar wel veel vogels aanwezig zijn onder de treurenden: 

 

Wer is dod? – Sporbrod.

Wenn ehr ward begraben?

Oerwermorgen abend, mit schüffeln und spaden

Kukuk is de Kulengräver,

Adebor is de klokkentreder,

Kiwitt is de schäuler,

Mit all sin schwester und bräuder. 

 

De populariteit van An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin bleef niet beperkt tot Groot-Brittannië. Het rijmpje werd onder meer vaak in het Nederlands vertaald. Bij mijn weten de oudste Nederlandse vertaling, of veeleer bewerking, werd als prentenboek met mooie gekleurde litho’s uitgegeven door S. Warendorf in Amsterdam (1890). 

De geschiedenis van het roodborstje. Amsterdam, S. Warendorf, 1890.

PPN 036867128, Prentenboeken van 1810 tot 1950, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek.

Latere Nederlandse versies zijn er te over. Marianne Keser bracht in 1975 Een droevig verhaal, waarin ze wel eens durft af te wijken van de oorspronkelijke tekst wat de vogelsoorten betreft die hun opwachting maken:

 

Wie schiet zo juist en van zo hoog

’t roodborstje met pijl en boog?

De spreeuw.

 

Wie schoot Roodbaardje Pik? heet de versie die Judith Herzberg in 1977 uitbracht:

Wie schoot Roodbaardje Pik?

Ik, zei de Mus,

Met een pijl uit mijn bus,

Schoot ik Roodbaardje Pik.

 

Ook in 1977 gaf Willem Wilmink bij A.W. Bruna Engelse Kinderrijmpjes uit, een verzameling van 22 Engelse nursery rhymes in Nederlandse vertaling, met illustraties van Nicola Bayley. Ook Robin Redbreast staat erin: 

 

Wie schoot op de Roodborst?

Ik, zei de mus,

‘k Heb een boog, en dus

Schoot ik op de mus.

 

Vermeldenswaardig is, dat Wilmink en Bayley een wijziging aanbrengen in de oorspronkelijke tekst. Bayley maakt van de bull die in de voorlaatste strofe de klok luidt een vink, en Wilmink vertaalt als

 

Wie luidt de klok?

Ik, zei de vink,

Als een stier zo flink

Lui ik de klok.

 

Waarschijnlijk zetten Wilmink en Bayley hiermee een historische interpretatiefout recht. De stier in de voorlaatste strofe hoort er niet, dat merkt iedereen die het vers leest onmiddellijk. We kunnen aannemen dat in de plaats van een bulloorspronkelijk een bullfinch, een goudvink dus, de doodsklok luidde. Die past iets beter in het rijtje van vogels die in het vers worden opgevoerd, en wijkt qua formaat ook minder af van de medespelers. Zeker moment heeft een illustrator het woord bull echter niet begrepen als de korte vorm van de naam van de goudvink, en zo is het rund in het versje beland. 

In De leukste versjes van toen en nu (1996), samengesteld door Henk Cornelissen, staat een vertaling die, net als die van Marianne Keser, van de sparrow die Cock Robin vermoordt een “spreeuw” maakt. De vertaler handhaaft in het Nederlands de naam Robin voor de roodborst:

 

Wie vermoordde Robin Roodborst?

Ik, zei de spreeuw

Met een luide geeuw,

Ik vermoordde Robin Roodborst.

 

In de versie van Koos Meinderts uit 2016, opgenomen in Kak! zei de ezel. 101 nonsensversjes van Humptie Dumptie tot Orkie Porkie in Nederlands en Engels, is de naam Robin eveneens van de partij. De avifauna van het gedicht heeft echter enkele wijzigingen ondergaan, en ook het moordwapen is geëvolueerd:

 

Wie doodde Robin de Roodborst?

Ik, zei Aal Scholver,

Met mijn revolver.

Ik doodde Robin de Roodborst.

 

Ik sluit deze degustatie van Nederlandse versies van An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin graag af met de heel recente (2018) versie van Robbert-Jan Henkes:

 

Wie schoot Robin Roodborst dood?

Ik, zei de Mus, 

Met een pijl van mijn zus,

Ik schoot Roodborstje dood.

Wie zag hem doodgaan?

Ik, zei de Vlieg, 

Als ik niet lieg,

Ik zag hem doodgaan.

 

Wie ving zijn bloed op?

Ik, zei de Vis,

In deze dis,

Ik ving zijn bloed op.

 

Wie maakt zijn wade?

Ik, zei de Kever,

Rechter of schever,

Ik maak zijn wade.

 

Wie graaft zijn graf?

Ik, zei de Uil,

Ik graaf de kuil

Voor Roodborst zijn graf.

 

Wie leest de preek?

Ik, zei de Raaf,

En het wordt braaf,

Ik lees de preek.

 

Wie schrijft het op?

Ik, zei de Leeuwerik,

De godganse mik,

Ik schrijf het op.

 

Wie draagt de fakkel?

Ik, zei de Kneu, 

Al vind ik het sneu,

Ik draag de fakkel.

 

Wie leidt de stoet?

Ik, zei de Duif,

Want hij was mijn duifje,

Ik leid de stoet.

 

Wie pakt de kist?

Ik, zei de Wouw,

Straks maar niet nou, 

Ik pak de kist.

 

Wie draagt het lijkkleed?

Wij, zeiden de Winterkoning

En Winterkoningin,

Wij dragen het lijkkleed.

 

Wie zingt een psalm?

Ik, zei de Lijster,

Al zing ik niet bijster,

Ik zing een psalm.

Wie luidt de bel?

Ik, zei de Stier,

Ik luid hem voor vier,

Dus, Robin Roodborst, vaarwel.

 

En alle vogels van de lucht

Huilden heel devoot, 

Toen ze hem hoorden luiden, 

Want Robin Roodborst was dood.

 

Naar de betekenis van het gedicht hebben we, zoals dat wel vaker het geval is, het raden. Iona en Peter Opie stellen twee mogelijke verklaringen voor. De eerste is, dat het versje refereert aan de neergang van de regering Walpole in 1742. Walpole werd door zijn tijdgenoten “Cock Robin” genoemd, en zijn regering werd door tegenstanders “Robinarchy” of “Robinocratie” geheten. Bovendien werd het versje voor het eerst opgetekend in 1744, dus niet zo lang na het einde van Walpoles ministerschap en nog tijdens zijn leven (hij overleed op 18 maart 1745). Voor deze benadering, aldus de Opies, is zeker iets te zeggen. 

Maar: een en ander wijst erop dat An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin van een vroeger tijdstip dateert dan 1744. Sommige taalkundige elementen in de tekst wijzen in die richting. In de vijfde strofe rijmt owl met shovel, wat suggereert dat het vers dateert uit een tijd toen shovel nog werd geschreven (en ook uitgesproken) als shoul, showl of shouell. Dat was het geval in de 14de eeuw. Andere rijmen die een oudere oorsprong van de tekst suggereren, zijn needleen beetle en thrush en bush. Bovendien is er de mogelijkheid dat het vers werd uitgebeeld in een glasraam uit de 15de eeuw in Buckland Rectory, Gloucester, hoewel daar lang geen eensgezindheid over is: waar er enerzijds auteurs zijn die de vogeltjes in  het centrale diamant van het glasraam als een met een pijl doorboorde roodborst en een mus interpreteren, beweren anderen dat het om houtsnippen gaat – hoewel ze niet de lange snavels hebben die voor deze vogels zo karakteristiek is. Kortom: in feite weten we het niet. 

Christoffer Vilhelm Eckersberg: Balders død, 1817. Olieverf op doek.
Kopenhagen, Kunstakademiet. 

 

De tweede interpretatie die de Opies opperen, brengt het vers in verband met de mythe van de dood van Baldr, een van de bekendste verhalen uit de Germaanse mythologie. Er zijn verschillende versies van die mythe, die mekaar flink tegenspreken. Zowel de identiteit als de status van Baldr staan al sinds de 19de eeuw ter discussie: was hij een hemelgod, wiens naam verwijst naar het heldere licht (<PIE *bhel-, “wit”), of eerder een sterfelijke strijder, een menselijke held, een legeraanvoerder (zoadat de naam Baldr verwant is met het Oud-Engels bealdor, “heer”, “leider”). Volgens de meest courante versie van het verhaal, ons bekend uit de Proza Edda van Snorri Sturluson, was Baldr de zoon van Odin en een god die helderheid en kracht belichaamde. Baldr had duistere dromen over zijn ondergang die hij aan de goden, de Aesir, vertelde. Die besloten ervoor te zorgen dat Baldr onkwetsbaar werd. De hele dode en levende schepping werd gevraagd de god nooit te schaden, en men verkreeg van alles wat er is de belofte dat Baldr ongemoeid zou worden gelaten. Alleen aan een jonge maretak werd niets gevraagd. Toen bij wijze van spel zou worden getoond dat niets Baldr kon deren, zette Loki, de god van het vuur en in feite de verpersoonlijking van chaos en destructie in het Germaanse pantheon, Baldrs blinde broer Hödr, ertoe aan de maretak als spies te gebruiken tegen Baldr. Baldr werd dodelijk getroffen. Omdat hij niet naar Valhalla kon wegens niet als held gevallen op het slagveld, belandde hij in de onderwereld bij Hel, tussen de gewone gestorvenen. Nanna, Baldrs echtgenote, stierf ter plekke van verdriet. Hermodr, nog een broer van Baldr, daalde af naar Hel om haar te smeken Baldr te laten gaan. Dat kon, onder voorwaarde dat alle wezens ter wereld zouden treuren voor de gestorvene. Uiteraard stak ook hier Loki weer stokken in de wielen, en Baldr bleef in de onderwereld. 

Stond Baldr model voor Cock Robin? Het lijkt mij bijzonder vergezocht. Niet alleen is er in het verhaal van de onfortuinlijke roodborst geen spoor te vinden van een boosaardige intrigant die hem naar het leven staat – het motief voor de moord wordt nergens vermeld, het verhaal begint botweg in medias res zonder ook maar iets te verklaren – maar ook wat er na de moord gebeurt biedt geen enkele parallel met de geschiedenis van Baldr. Ik vraag me bovendien af of Snorri Sturlusons IJslandse versie van de dood van Baldr, die nogal sterk afwijkt van de uit Denemarken afkomstige versie die we kennen van Saxo Grammaticus’ Gesta Danorum, in Groot-Brittannië bekend was in de late Middeleeuwen. Als het vers van Cock Robins dood al zou zijn geïnspireerd door het verhaal van Baldr, lijkt het me waarschijnlijker dat de Deense variant het vers zou hebben beïnvloed. Tenslotte stonden in de 9de-10de eeuw grote delen van Engeland, de Danelaw, onder Deens gezag, en het is niet ondenkbaar dat het verhaal van Baldrs dood in Groot-Brittannië er werd verteld in Saxo’s versie. Daarin sterft Baldr niet door een spies, geworpen door zijn blinde broer Hödr. Bij Saxo zijn Baldr en Hödr, of beter Balderus en Hotherus, rivalen die allebei dingen naar de hand van Nanna, de dochter van koning Gewar van Noorwegen. Balderus is min of meer onkwetsbaar: gewoon staal kan hem niet verwonden. Het komt tot een treffen op het slagveld. Hoewel Odin, Thor en de andere Aesir aan Balderus’ zijde strijden, moet die toch de aftocht blazen en trouwt Hotherus Nanna. Baltherus laat het hier echter niet bij. Hij daagt Hotherus uit en tijdens een tweegevecht treft Hotherus Balders dodelijk met een toverzwaard. Balderus sterft na een doodstrijd van drie dagen. 

Ik zie weinig overeenkomst met An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin en ben geneigd te concluderen dat we voorlopig niet weten hoe oud het vers precies is en wat het eventueel zou kunnen betekenen – als het per se iets hoeft te betekenen, natuurlijk. 

Baldrs dood.

 

We laten de rijmpjes en hun mogelijke antecedenten voor wat ze zijn en keren terug naar de échte vogels. Niet alleen de fictieve personages Cock Robin en Jenny Wren horen samen, ook de biologische vogeltjes heten volgens de Britten bij mekaar te horen. Maar ook buiten Engeland vormen roodborst en winterkoning hier en daar een moeilijk te scheiden tweetal. In een Bretoens vers vergezellen beide vogeltjes Christus als hij hangt te lijden aan het kruis:

 

En un tu, al laouenanig

Hab en tu all ar pichiruig

 

Aan de ene kant het winterkoninkje

Aan de andere de roodborst.

 

In de Yonne wordt de winterkoning la rouge-bourse genoemd, met een vrouwelijk woord dus dat duidelijk refereert aan de mannelijke rouge-gorge en diens andere namen roi de bourse en bousslo. Op de Shetlands, waar een aparte ondersoort van de winterkoning talrijk voorkomt (Troglodytes troglodytes zetlandicus Hartert) en waar de roodborst vrijwel afwezig is, heeft zich zelfs een naamwisseling tussen beide vogeltjes voltrokken. De winterkoning heet op deze eilanden robin: de bevolking, die tot de 18de eeuw Norn sprak, een vorm van het Oudnoors, kreeg toen ze kennismaakte met het Engels meteen ook de namen mee van de twee onafscheidelijke vogeltjes, en gaf bij gebrek aan een breder referentiekader de foute naam aan het verkeerde diertje.  

 

 

 

Kleine vliegenvanger

 

Waar komt deze associatie van twee niet eens nauw verwante vogels vandaan? Ze lijken niet op mekaar en gedragen zich ook heel verschillend. Wél vallen ze in het winterseizoen op doordat ze allebei ook dan blijven zingen en zich vooral op de grond en in het lage struikgewas ophouden. 

 

Jean-Loïc Le Quellec (“Le roi des oiseaux: Rabertaud, Sibbus, Rokh et Garuda”) suggereert, in navolging van de Britse linguïst en specialist Berbertalen James Bynon, dat het denkbeeld van de innige samenhang van roodborst en winterkoning in oorsprong in feite niets te maken heeft met deze twee soorten. Cock Robin en Jenny Wren zouden teruggaan op een ander zangvogeltje: de kleine vliegenvanger (Ficedula parva (Bechstein)). Het mannetje van deze soort lijkt een beetje op een wat kleiner roodborstje, met een met grijs afgeboorde oranjerode keel en borst en een olijfkleurige rug, kenmerken die het diertje de Engelse naam red-breasted flycatcher hebben opgeleverd. Ook het grote donkere oog heeft een hoog roodborstgehalte. Het vrouwtje is beige, grijs en bruin en lijkt daarmee, met heel veel goede wil, wel een beetje op een winterkoninkje. Maar voor wie aandachtig kijkt, zijn de verschillen groot. De roodborst is 2 à 3 cm groter dan de kleine vliegenvanger en weegt soms het dubbele. Beide hebben een oranjerode keel en borst, maar de roodborst heeft ook een oranje voorhoofd en het koffiebruine oog is omgeven door oranje; het oranje komt bij de roodborst veel lager dan bij de vliegenvanger en het is ook veel intenser van tint. Bovendien is het oranjerood bij de vliegenvanger in feite pas aanwezig in het derde of vierde kalenderjaar, jongere mannetjes hebben een veeleer beige keel en lijken dus helemaal niet op een roodborst. Het wijfje van de kleine vliegenvanger is dan weer groter dan het winterkoninkje, bleker van kleur en nauwelijks gevlekt. 

Hubert Dupont: Kleine vliegenvanger
Koninklijk Natuurhistorisch Museum van België

 

Bechstein beschreef de kleine vliegenvanger in 1794 als Muscicapa parva, en onder die naam vind je hem ook vaak terug in wat oudere ornithologische literatuur. Samen met de grauwe vliegenvanger, Muscicapa striata (Pallas), de bonte vliegenvanger (Ficedula hypoleuca (Pallas)) en de withalsvliegenvanger (Ficedula albicollis (Temminck)) werd de soort bij het genus Muscicapa ondergebracht, vooral op grond van een aantal overeenkomstige kenmerken, zoals een gelijkaardige houding en gedrag. Inmiddels heeft onderzoek van de eiwitsequenties aangetoond dat de Ficedula-vliegenvangers niet alleen in een ander genus horen dan Muscicapa, maar zelfs in een andere subgroep van de vliegenvangerfamilie. De kleine vliegenvanger wordt bijgevolg vandaag, spijts zijn typische vliegenvangermanieren, ondergebracht bij de Saxicolinae, samen met de tapuiten, de nachtegalen, de rotslijsters, enz. – en volgens sommige taxonomen ook de roodborst. Maar houding en gedrag van roodborst en kleine vliegenvanger zijn totaal verschillend. Waar de roodborst voornamelijk op de grond foerageert, en onmiddellijk herkenbaar is door zijn wat gedrongen, bolle gestalte en de voor alle tapuiten karakteristieke enigszins afhangende vleugels, zitten vliegenvangers op een uitkijkpost – een paaltje, een tak - rechtop, met de staart naar beneden, vanwaar ze nu en dan opvliegen om, in de vlucht, vliegende insecten te vangen. De verschillen met de winterkoning zijn zo mogelijk nog groter: winterkoningen vertoeven graag op de bodem en heel laag tussen de vegetatie, terwijl kleine vliegenvangers zich vooral hoog in boomkruinen ophouden en bij voorkeur daar foerageren. Maar ook pikken ze insecten van tussen de bladeren in de buurt van hun uitvalbasis en komen ze soms op de grond om daar een en ander te verschalken. Vliegenvangers richten hun staartje vaak op, een beetje zoals de winterkoning, maar hebben de gewoonte dikwijls de veren bij het neerlaten van de staart waaiervormig te spreiden, waarbij de helwitte basis van de twee buitenste staartveren duidelijk te zien is. Roodborst en winterkoning maken deze staartbewegingen niet en ook de zwartwitte tekening is afwezig: in feite zorgt de staart van de kleine vliegenvanger én wat hij ermee doet ervoor, dat je hem met geen enkele andere vogel kan verwarren. De roep die een vliegenvangertje slaakt terwijl het met de staart wipt, lijkt op die van een winterkoning, maar is zachter. Het lied dat het mannetje ten gehore brengt, is kort en helder en wordt soms vergeleken met dat van de fitis, hoewel ik dat een beetje met de haren getrokken vind. Het belangrijkst is, dat het absoluut niet op het roodborstlied lijkt.

Kleine vliegenvanger, mannetje. Foto David Raju.

 

Kleine vliegenvanger, vrouwtje.
Foto Robert tdc - https://www.flickr.com/photos/16942101@N06/4266405676/

De kleine vliegenvanger heeft een wat verbrokkelde verspreiding. Het is een soort van de palearctische bosgebieden, die leeft in uitgestrekte bossen in Noordoost-Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Slovakije, Polen, Roemenië, Oekraïne, Finland, de Baltische staten, Belarus en Rusland, tot Tsjoektsjen en Kamtsjatka in oostelijk Azië. Min of meer geïsoleerde broedgebieden zijn er in Zuid-Zweden, Midden-Duitsland, voormalig Joegoslavië, Bulgarije, Noord-Griekenland, Turkije en de Kaukasus. Er zijn ook incidentele broedgevallen geregistreerd in Noorwegen en Denemarken; voor Nederland werden al diverse broedgevallen geclaimd, maar zonder dat daar ooit overtuigende bewijs voor werd geleverd. Het is een vogel die zowel in het laagland als in berggebieden voorkomt; in Duitsland treft men hem aan in middelgebergten tot een hoogte van ca. 1200 m, in de Kaukasus zelfs tot 2350 m. In Europa prefereert de kleine vliegenvanger gemengd bos waarin de beuk overheerst, in Rusland en Azië is het een soort van de taïga. De kleine vliegenvanger is overal waar hij voorkomt een trekvogel. Een langeafstandstrekker bovendien: de overwinteringsgronden liggen in Indië en Zuidoost-Azië, van Pakistan en Afganistan tot Vietnam en China, maar zwervende of doortrekkende vogels worden haast ieder jaar weer geregistreerd in Nederland, België, Groot-Brittannië, Frankrijk, Spanje en Italië; zelfs op IJsland, de Faeröer, de Canarische Eilanden en de Balearen heeft men de soort waargenomen. Ook in Noord-Afrika wordt ze regelmatig aangetroffen in de Magreb en in Egypte. Op grond van de aanwezigheid van kleine vliegenvangers in de zuidwestelijke Palearctis, heeft men wel gespeculeerd over het bestaan van een winterkwartier ergens in West-Afrika. Bewijzen hiervoor werden tot nu toe niet gevonden. 

 

Er worden gewoonlijk twee ondersoorten onderscheiden: Ficedula parva parva (Bechstein) van Europa tot West-Azië en F. p. albicilla (Pallas) in Siberië. Sommige auteurs beschouwen deze geografische vormen als aparte soorten, die samen een superspecies vormen. Ernst Hartert noemt in deel 1 van Die Vögel der paläarktischen Fauna nog een derde ondersoort, Muscicapa p. hyperythra (Cabanis), die broedt in Kasjmir en overwintert in Sri Lanka; in de Ergänzungsband wordt dit Muscicapa p. subrubra Hartert & Steinbacher. Voor Sálim Ali en S. Dillon Ripley (Compact Handbook of the Birds of India and Pakistan) gaat het om een aparte soort, Muscicapa subrubra Hartert & Steinbacher, die volgens de vandaag gangbare systematiek Ficedula subrubra (Hartert & Steinbacher) moet heten, in het Nederlands de Kasjmirvliegenvanger. 

 

Kleine vliegenvangers zijn nergens bijzonder talrijk. In Duitsland, waar hun populatie min of meer stabiel lijkt, werd het broedbestand in de periode 1995-1999 op 2000-4500 paren geraamd. Verder naar het oosten, zijn er grotere populaties in Polen (20.000-40.000 broedparen), Slovakije (5000-10.000) en Roemenië (30.000-40.000), maar spectaculaire aantallen zijn dit niet. Belarus telde in de jaren 1990 130.000-140.000 broedparen, Rusland 1 tot 10 miljoen. De populatiedichtheid is zeer wisselend, met densiteiten van 0,003/km2 zingende mannetjes in Polen tot 0,23/km2 in Brandenburg. De mannetjes arriveren zo’n 3 tot 12 dagen voor de vrouwtjes uit het overwinteringsgebied, gewoonlijk in mei tot juni, en beginnen onmiddellijk te zingen. Balts en paarvorming gebeuren direct na de aankomst van de vrouwtjes. Kleine vliegenvangers zijn monogaam, al lijkt polygynie nu en dan voor te komen. Vooral mannetjes met een rode keel zouden respons krijgen bij de vrouwtjes. Het wijfje kiest de locatie van het nest, dat gewoonlijk in bomen of dichte struiken wordt geconstrueerd, minstens op 3 à 4 meter hoogte. Zelden worden ggebouwen als nestplaats gekozen en ook nestkasten kennen weinig succes. Het vrouwtje bouwt het nest en legt er 4 tot 7 ovale, bleekblauwgroene eitjes in met roestige wolktekening. Het mannetje draagt wel nestmateriaal aan. Alleen het vrouwtje broedt, maar beiden seksen lijken zich te bekommeren om het voeden van de nestjongen. Gewoonlijk zijn alleen de mannetjes territoriaal, en enkel in het broedseizoen, hoewel er enkele waarnemingen zijn van vogels die ook in het overwinteringsgebied onverdraagzaam waren. De territorialiteit leidt tot ware zangduels tussen de mannetjes, maar tot fysieke agressie lijkt het vrijwel nooit te komen. 

 

Ligt de kleine vliegenvanger aan de basis van het denkbeeld dat de roodborst Cock Robin en het winterkoninkje Jenny Wren een paar vormen? Volgens James Bynon en Jean-Loïc Le Quellec is dat inderdaad het geval. James Bynon onderzocht de Noord-Afrikaanse populaire opvattingen over diverse vogels en stelde merkwaardige overeenkomsten vast met Europese birdlore. Zoals ik eerder in dit stuk al zei, merkte hij dat bijvoorbeeld de verhalen over de koningskeuze bij de vogels in Berbersprekende delen van de Magreb en in Europa opmerkelijke parallellen vertonen. In “North African Bird Lore: New Light on Old Problems” stelt hij dat de tradities van Noord-Afrika en Europa, mogelijk met het Iberisch schiereiland als intermediair, een continuüm vormen – hoewel de afwezigheid in het Arabisch van lexicale sporen daarvan problematisch is. Bynon merkt op dat zowel West-Europa als Noord-Afrika eeuwenlang tot het Romeinse Rijk behoorden, en dat ook dan tal van uitwisselingen van culturele en linguïstische fenomenen kunnen hebben plaatsgevonden. Volgens Le Quellec is zulke uitwisseling in de Romeinse tijd onwaarschijnlijk. Ook convergente ontwikkelingen zijn onwaarschijnlijk, en de traditie is veel te oud om het resultaat te kunnen zijn van een Europese introductie in Noord-Afrika door Franse of Britse missionarissen. Le Quellec besluit dat bijgevolg de traditie rond de koning der vogels en het paar roodborst en winterkoning zeer oud moet zijn en dateren van voor de Romeinse en de Keltische cultuur. 

 

Ontstond het verhaal van de koningskeuze der vogels een paar duizend jaar geleden ergens in Berbersprekend Noord-Afrika? Is de kleine vliegenvanger de oorspronkelijke Koning der Vogels, een rol die later werd overgenomen door de winterkoning, de roodborst of (hier en daar) een van de goudhaantjes? Is het als gevolg van het seksuele dimorfisme van de vliegenvanger dat  de tradities rond het koningschap van de vogels in West-Europa met zowel de roodborst als de winterkoning samenhangen? Is het op grond van dat seksuele dimorfisme dat tot vandaag hier en daar de idee leeft dat de roodborst het mannetje is en de winterkoning het vrouwtje van een liefdespaar?

Het is zonder meer een aantrekkelijke hypothese, maar ze lijkt me veeleer onwaarschijnlijk. 

De kleine vliegenvanger is een bosbewoner met een voorliefde voor bergbossen. Hij broedt, vrij schaars, in Oost-Europa en verder naar het oosten in de Siberische taïga. Overwinteren doet hij in Indië en Zuidoost-Azië. Dat is allemaal ver buiten het kerngebied van de verhalen en tradities rond winterkoning en roodborst. In West-Europa wordt de kleine vliegenvanger weliswaar al eens aangetroffen, nu en dan zelfs als toevallige broedvogel, dus is hij er niet geheel onbekend, en in de Magreb belanden nu en dan individuen of kleine groepjes in een of andere oase om er te overwinteren. Het voorkomen in Noord-Afrika lijkt me echter veel te sporadisch en te accidenteel om aan de basis te kunnen liggen van een traditie die zich duizenden kilometers ver over twee continenten verspreidde, wat lijkt te wijzen op een langdurig proces van vele eeuwen.  Mogelijk is de kleine vliegenvanger voor bepaalde Berbergemeenschappen inderdaad de shêh-et-tuyûr, de koning der vogels, precies omwille van zijn schaarsheid – koningen vind je nu eenmaal niet in grote aantallen. Maar dat dit denkbeeld zou zijn verbreid over grote delen van Noord-Afrika en over heel West-Europa, tot en met de Britse Eilanden, lijkt me eerder ongeloofwaardig. De verhalen moesten bovendien worden getransponeerd naar twee andere vogelsoorten op grond van oppervlakkige uiterlijke gelijkenissen, soorten die echter ieder een gedrag vertonen dat nogal afwijkt van dat van de kleine vliegenvanger. Ik herhaal dat ik de hypothese van Bynon, deels onderschreven door Le Quellec, best aantrekkelijk vind. Maar ze vraagt net dat beetje meer suspension of disbelief dan ik kan opbrengen. Waar ik onmiddellijk moet aan toevoegen dat ik geen alternatieve verklaring heb voor het paar Cock Robin en Jenny Wren.  

 

Archibald Thorburn: Roodborst en winterkoning.

 

 

Vuurvogeltjes en koninkjes

 

Het wordt stilaan tijd om achter dit lange verhaal over onze kleinste wintervogeltjes een punt te zetten. 

Ik vat nog even de hoofdlijnen samen.

 

In een groot deel van Europa en Noord-Afrika circuleren al sinds de Oudheid verhalen over vogels die een koning kiezen. Meestal gaat die verkiezing gepaard met een wedstrijd: de vogel die het hoogst kan vliegen, krijgt de koningskroon. De winnaar van de wedstrijd haalt vaak zijn slag thuis dankzij een list, wat hem wel eens de vijandschap van de andere vogels oplevert. Heel dikwijls is die winnaar het kleinste vogeltje, dat zich naar de hoogste hemelregionen heeft laten brengen door zich te verbergen tussen de veren van een krachtpatser als de arend, die vindt dat hij in de luren werd gelegd en de koningstitel voor zichzelf opeist. Soms leidt dit tot rivaliteit tussen de twee vogels die pretenderen koning te zijn, in andere gevallen is er harmonie en komen de rivalen tot een taakverdeling. Het kleine vogeltje wordt in de verhalen gewoonlijk “koninkje” genoemd, waarbij het meestal onduidelijk is welke biologische soort er precies wordt bedoeld. De context is nu en dan verhelderend: wordt er vermeld dat het vogeltje in de laagte van het struikgewas rondsluipt en tussen boomwortels en in holen verdwijnt, weten we dat het om het winterkoninkje gaat, terwijl de vermelding dat het diertje een gouden kroontje op zijn kopje heeft, op het goudhaantje (of het vuurgoudhaantje) wijst. Heel dikwijls is die extra informatie echter afwezig, zodat we in het ongewisse blijven. In feite kunnen we met recht en reden met de Franse antropoloog Jean-Loïc Le Quellec zeggen dat het koninkje een mythologische vogel is, die niet exact met een of ander biologisch taxon samenvalt. De naam “koninkje” is heel oud en heeft in heel Europa equivalenten in diverse talen: turannos, basiliskos, regulus, kunigli, roitelet, krolik, karalius, käblik… Blijkbaar is men al in een ver verleden in Europa het kleinste vogeltje met het koningschap gaan associëren. Dit staat in fel contrast met de oosterse traditie, die de koning der vogels – Rokh, Garuda of Simorgh – voorstelt als een enorme arend, soms met een mensenhoofd en extra vleugels en in staat om met zijn klauwen olifanten te grijpen. De minieme omvang van het koninkje heeft in tal van Europese en Noord-Afrikaanse verhalen echter iets dubbelzinnigs. Het vogeltje ziet zichzelf als enorm qua omvang, maar ook anderen doen dat: in verhalen over de jacht op het vogeltje, denkt men eerst een enorme kanjer te hebben gevangen, maar als puntje bij paaltje komt ontdekt men een minuscuul diertje voor zich te hebben. Dit heeft een onmiskenbaar komisch gehalte, maar er zit meer achter: er lijkt magie in het spel, en het koninkje krijgt in de verhalen vaak bijzondere eigenschappen toegemeten, zoals helderziendheid en het vermogen de toekomst te voorspellen. Voor de Ierse hagiografen was de winterkoning de magus avium, en blijkens zijn naam in Keltische talen werd hij ooit met druïden geassocieerd (het Engelse wren komt volgens sommigen van Iers dréan, dat afstamt van *draoi-en, “druïdenvogel”.) Ook van Keltische oorsprong zijn een serie Franse volkse benamingen voor het vogeltje: rabertaud, bertaud, berichon e.d. gaan terug op een Gallisch woord biturix, dat “koning van de wereld” betekent. 

 

Behalve verhalen over de koningskeuze van de vogels, is er ook een corpus van vertellingen over een vogel die het vuur naar de aarde brengt. Tussen deze verhalen en de vorige groep is er veel overlapping: heel vaak is de plot gelijklopend – de vogels houden een wedstrijd om tot bij de zon te vliegen en daar het vuur te halen – en ook de held is dikwijls dezelfde, met name het koninkje (zowel de winterkoning als de goudhaantjes). De roodborst, die nu en dan ook koning der vogels is – roodborst en koninkje lijken soms zonder meer omwisselbaar –, speelt hier een uiterst prominente rol: heel vaak is hij het die het hemelvuur bemachtigt en daar een rode borst aan overhoudt. Ook andere vogels met rood in het verenkleed, zoals de vink, worden wel eens met het vuur in verband gebracht, maar de roodborst staat ongetwijfeld op de eerste plaats. Als vuurvogeltje bij uitstek is de roodborst ook een echte culture hero, die bijvoorbeeld hier en daar ook de landbouw introduceert. Als vuurvogels worden roodborst en koninkjes in het volksgeloof met de bliksem geassocieerd – zij trekken hem aan of weren hem daarentegen af – en spelen ze een belangrijke rol in rituelen die worden voltrokken met midwinter, in de periode van de winterzonnewende. In delen van Europa rust er een taboe op het doden van de vogels of het wegnemen van hun eieren; wie deze verboden overtreedt, brengt zichzelf, zijn familie en zijn veestapel in gevaar. 

 

Tijdens de midwinterrituelen wordt het taboe opgeschort: koninkjes en (in mindere mate) roodborsten worden gejaagd en op een specifieke manier gedood. Waarom dit gebeurt, is niet helemaal duidelijk. Men heeft voor de winterkoningenjacht in Ierland verklaringen naar voren gebracht die specifiek te maken hebben met gebeurtenissen uit de Ierse geschiedenis en die dus alvast niets kunnen verhelderen over het ritueel in Frankrijk of elders. Men heeft geopperd dat de winterkoning een hoge status had bij de oude Kelten, en dat de jacht erop moet worden gezien als een uiting van christelijk verzet tegen een heidens relict. Antropologen als James George Frazer hebben de jacht geïnterpreteerd als een oude vegetatierite, bedoeld om het heropleven van de vegetatie en van de procreatieve krachten in de menselijke samenleving te verzekeren. Sommigen hebben gedacht dat de winterkoning in feite een substituut was voor een andere vogel, de specht, waarmee natuurlijk het probleem alleen maar wordt verplaatst en niets wordt geëlucideerd. Begrijpelijkerwijs heeft men een verklaring gezocht in de religie en mythologie van de Kelten: het is immers vooral in gebieden die lang – enkele tot vandaag – linguïstisch en cultureel Keltisch zijn gebleven, dat de winterkoning met Kerstmis wordt gejaagd. Bernard Sergent brengt de winterkoningenjacht in verband met het koningschap bij de Kelten. Voor hem is de winterkoning, en ook de rite van de jacht erop, een onderdeel van de cultus en de mythologie van Lugus, die bij de Ieren de held Lug was en in Wales de held Lleu Llaw Gyffes. Lugus was mogelijk een solaire godheid, hij verenigde diverse functies in zich en was in de Ierse epen dan ook de Samildanach; hij waakte voorts over het koningschap en over het verloop van het jaar. Als Keltische pendant van de Griekse Apolloon bracht hij ook ziekte bij mens en dier en genas hij die bovendien. Het is dan ook evident dat de winterkoning verbonden is met het solstitium van midwinter, het moment waarop de zon aan een nieuwe cyclus begint. De diverse aspecten van de winterkoning in volkse verhalen, overtuigingen en gebruiken, vinden een verklaring in de associatie met Lugus: het koningschap, het brengen van het vuur naar de aarde, de associatie met bliksem, het vermogen de toekomst te voorspellen of ziekte te brengen bij mens en dier, enz. Dit alles past mooi in mekaar, maar er moet toch wel worden opgemerkt dat er geen enkele bron van voor de 17de eeuw is die melding maakt van de winterkoningenjacht. Voorts dateren de Keltische bronnen over Lugus/Lug/Lleu uit de christelijke Middeleeuwen en is de bijgevolg vrijwel alles wat wordt aangenomen over de Gallische (of pan-Keltische) Lugus hogelijk hypothetisch, terwijl de cruciale solaire connectie van Lugus op historisch-linguïstische gronden moeilijk verdedigbaar is. Bovendien kan je je toch wel afvragen of het realistisch is dat een ritueel zich meer dan twee millennia kon handhaven in een omgeving die op sociaal, cultureel, religieus en vaak ook linguïstisch vlak zeer diepgaande veranderingen onderging.

Wat voor de analyse van Sergent geldt, kan ook worden gezegd over andere interpretaties van de winterkoningenjacht die de ceremonie tot een ver verleden willen terugvoeren (Graves, Stewart, Armstrong): er is geen enkele bron die deze lezingen ondersteunt. Dit wil niet zeggen dat het onmogelijk is dat de oorsprong van de rituele jacht in de Keltische IJzertijd of zelfs in een vroeger tijdvak kan worden gesitueerd. Alleen is er nul komma nul bewijs voor. 

 

Wat we wél met zekerheid kunnen zeggen, is dat de winterkoningenjacht naadloos past in het complex van rituele praktijken dat de wintertijd typeert. Schertskoningen, kinderbisschoppen, ezelsmissen, Lords of Misrule… de midwinterperiode, en dan vooral de tijd van de Twaalf Dagen, staat bol van de omkeringsriten. Met het solstitium van de winter wordt het ene zonnejaar afgesloten en begint een nieuw. De mens moet dit al heel vroeg als een bijzonder tijdstip hebben ervaren. In veel samenlevingen uit het verleden en het heden en op verschillende continenten, heeft men het beschouwd als het begin van een nieuwe jaarcyclus. Dit nieuwe begin, dat ook als een maatschappelijk gegeven wordt ervaren, gaat van oudsher gepaard met rituele gebruiken die, als we Mircea Eliade mogen geloven, herhalen wat ooit in illo tempore, in de creatieve tijd van de oorsprong van alles, gebeurde. Ooit, in de heilige tijd van het begin, werd de chaos door God of de goden geordend tot kosmos. De rituele midwintergebruiken creëren daarom eerst chaos, zodat vervolgens een nieuwe orde kan worden geïnstalleerd. De verkleedpartijen, blackfacing, travestieën en lawaaimakerij van rondtrekkende groepen passen in dit schema. Zo ook de winterkoningenjacht, waarbij vreemd uitgedoste groepjes rondtrekken met hun jachtbuit, een winterkoning, waarvan ze pretenderen dat ze buitengewoon omvangrijk en loodzwaar is. De belachelijkheid van het geheel werkt vooral op de lachspieren. Maar mogelijk is er meer. Het is niet ondenkbaar dat oudere, voorchristelijke elementen, in een christelijk jasje gestoken en van een christelijke inhoud voorzien, ooit het ritueel wat meer sérieux verleenden (al is daar, ik herhaal het graag nog eens, geen enkel bewijs voor). Is de winterkoning immers niet een klein, onwaarschijnlijk en schamel koninkje, net als het Kind waarvan de geboorte wordt gevierd? En zijn de deelnemers aan de jacht, die vaak in een schertsmaaltijd de jachtbuit verorberen, niet zoals de herders die in het evangelie volgens Lucas de nieuwe Koning kwamen eren? Denk ook aan dat andere gebruik van de midwintertijd, waarin kinderen een belangrijke rol spelen, dat van de kinderbisschop. In de Middeleeuwen werd in heel West-Europa – en tot vandaag wordt in sommige delen van Engeland – met Sint-Nicolaas (6 december) een jongetje tot bisschop gewijd, een functie die het bekleedt tot de dag van Onnozele Kinderen (28 december). Ook dat is een omkeringsrite die de normale orde op zijn kop zet, maar tevens een waarin een kind, klein en schamel, bekleed wordt met gezag en eer. 

 

Een sterk verschillend cultureel parcours is dat van het andere vuurvogeltje par excellence, dat hier en daar ook de koningsrol vervult: de roodborst. In het rituele patrimonium van Europa is de roodborst veel minder prominent aanwezig dan de winterkoning. Maar des te meer treffen we hem aan in de histoire sentimentale en in de iconografie van de kersttijd. Al in middeleeuwse geschriften, vooral in Groot-Brittannië, wordt met grote familiariteit over de roodborst gesproken: hij heeft er al, naast zijn soortnaam ruddock of rodoke, de koosnaam Robertus, die later zal evolueren tot robinen tenslotte de soortnaam van de vogel wordt in de Engelse standaardtaal. Eveneens in Groot-Brittannië duikt de vogel vanaf de 15de eeuw in de poëzie op als een toonbeeld van vertrouwelijkheid, liefelijkheid en zachtmoedigheid. In de 18de eeuw maakt in de Engelse dichtkunst de winterse roodborst die de menselijke woningen komt bezoeken zijn opwachting en het motief van het roodborstje dat bij sneeuw en vorst tegen het vensterraam tikt om te worden binnengelaten in de huizen, om daar warmte en voedsel te krijgen, duikt spoedig ook op in de continentale literatuur. De associatie roodborst-winter wordt in de 19de eeuw ook prominent in beeld gebracht: het van de jaren 1840 daterende fenomeen van de kerstkaart zorgt voor een ruime verspreiding van afbeeldingen van roodborsten in een besneeuwde omgeving. Waarom dit zo is, valt moeilijk eenduidig te beantwoorden. Een deel van de verklaring is mogelijk, dat het te maken heeft met Engelse postbodes. Die kregen halfweg de 19de eeuw extra veel werk om kerstkaartjes te bedelen. Hun uniform bestond uit ondermeer een rood vest of gilet en daarom werden ze ook wel “robins” genoemd. Via associatie gingen met Kerstmis gerelateerde wenskaarten roodborstjes afbeelden. Echt overtuigend vind ik deze verklaring niet. Ook eerder was er trouwens al een innig verband tussen roodborsten en sneeuw… Misschien speelde de oude rol van de roodborst als vuurbrenger wel een rol: roodborsten werden in verband gebracht met warmte en gezelligheid en kregen daarom een vaste plaats in de iconografie van een feest dat in de loop der eeuwen almaar meer een viering van familiale geborgenheid werd. En ook het loutere gegeven van de rode kleur mogen we niet onderschatten. Net als de bessen van hulst en taxus, de bloempjes van kalanchoë, en de bladeren van poinsettia en andere in de kerstperiode populaire plantjes, contrasteert het slabbetje van Erithacus rubecula mooi met het donkergroen van immergroene planten en het wit van sneeuw. Overigens is het niet alleen in de kersticonografie dat de roodborst graag in een besneeuwde omgeving figureert: ook de ornithologische illustratie heeft, pakweg sinds Thomas Bewick,  blijkbaar een voorliefde voor het vogeltje in een bij voorkeur met overvloedige sneeuw gestoffeerd winters landschap.  

 

Waarom zijn de winterkoning en de roodborst bij uitstek de wintervogeltjes geworden in Europa, de vogels die meer dan welke andere soort ook een vaste plek hebben in de metaforiek van midwinter? Mogelijk heeft het antwoord daarop te maken met de biologie van de diertjes. Winterkoning en roodborst zijn vogels die de nabijheid van de mens opzoeken. Het zijn geen echte cultuurvolgers, die zoals huismussen en houtduiven broeden in spleten, kieren en nissen van onze huizen of onder dakgoten en -pannen, maar ze voelen zich opperbest in tuinen en parken en op erven. Hun vertrouwelijkheid maakt, dat we ze vaak onder ogen krijgen. Dat geldt vooral voor de roodborst, die heel zichtbaar is en mensen tot zeer dichtbij nadert. Vooral in Groot-Brittannië hebben roodborsten de reputatie erg vrijpostig te zijn en bijzonder familiair te worden, op hoofd en schouders van mensen te gaan zitten en in de huizen binnen te glippen om zich er te laten voederen. Of dit te maken heeft met het bijzondere karakter van de Britse ondersoort van de roodborst, Erithacus rubecula melophilus, of veeleer het gevolg is van de wijze waarop Britten van oudsher met “hun” roodborsten omgaan, is niet helemaal duidelijk. De vrijpostigheid van roodborsten is een aspect van hun extreme territoriumdrift. Roodborsten zijn geweldig territoriaal en dulden geen andere soortgenoten op het lapje grond dat ze voor zichzelf claimen. Ook andere indringers worden gecontroleerd en geconfronteerd, en daar horen mensen eveneens bij. Tegenover soortgenoten is de roodborst soms buitensporig agressief. De echte roodborst wijkt dan ook enigszins af van de metaforische: hij is verre van zachtmoedig en fysieke vechtpartijen tussen roodborsten, niet zelden met de dood van een van de rivalen als resultaat, komen veelvuldig voor. 

Wat ook samenhangt met de territorialiteit van de roodborst, is het gegeven dat hij haast het hele jaar door zingt. Maar heel weinig vogels zingen in de periode van Kerstmis, behalve dan de roodborst. Én de winterkoning, want ook die is bijzonder territoriaal. De winterkoning is wat minder vrijpostig dan de roodborst en is vooral minder zichtbaar. Maar ook hij is niet bepaald afstandelijk, zingt zich hartje winter te pletter en barst soms in zingen uit van ergens onderaan in een struik op minder dan een meter van waar je staat. En hij is ongelooflijk algemeen, vooral in Groot-Brittannië, waar hij zonder meer de talrijkst voorkomende vogelsoort is. 

 

Waarschijnlijk is het eveneens om biologische redenen dat de andere vogeltjes die in de volksverhalen soms als koninkjes opdraven, de goudhaantjes, toch veel minder sporen hebben nagelaten in de literatuur, de iconografie en de folklore. Sommige verhalen over de koningskeuze bij de vogels of over het bemachtigen van het vuur geven details waaruit blijkt dat de protagonist een goudhaantje is, maar de winterkoning is waarschijnlijk veel vaker de held. Goudhaantjes worden in West-Europa vooral in het koude jaargetijde gezien. Het zijn typische bosbewoners, met een bijzondere preferentie voor wouden waarin de fijnspar domineert. Van nature groeit in West-Europa geen fijnspar: de boom werd er met het oog op de mijnbouw geïntroduceerd in de 19de eeuw. Daarom was het vogeltje altijd al heel wat minder talrijk dan de winterkoning, en het is zelfs niet zeker of het voor de 19de eeuw in onze streken broedde. Het vuurgoudhaantje is dan weer vooral een Zuid-Europese soort, die echter wel in loofwoud of gemengd bos voorkomt. De verhalen maken overigens nooit onderscheid tussen de twee soorten goudhaantjes; de ornitholoog Temminck kwam er trouwens pas in 1820 achter dat de goudhaantjes tot twee verschillende taxa behoren (aanvankelijk dacht hij dat het vuurgoudhaantje het mannelijke goudhaantje is). Goudhaantjes tref je maar heel zelden aan in de nabijheid van menselijke nederzettingen. Ze zijn bovendien nogal onopvallend: de vrijpostigheid van de roodborst en, in mindere mate en op een andere manier, van de winterkoning is hen totaal vreemd. Ook blijven ze op vocaal vlak ver te achter bij de twee andere soorten. 

 

Tot slot nog even een woordje over de vijfde soort die in mijn verhaal optreedt. Behalve de winterkoning, de roodborst en de twee goudhaantjes moet ook de kleine vliegenvanger nog worden vermeld als het over kerstvogeltjes gaat. Dat zit zo. Een merkwaardige overtuiging die vooral op de Britse Eilanden leeft, maakt van de roodborst en de winterkoning een liefdespaar, waarbij de roodborst, Cock Robin, het mannetje is en de winterkoning, Jenny Wren, het vrouwtje. Roodborst en winterkoning werden al in de 14de- en 15de-eeuwse poëzie opgevoerd als geliefden, maar het is vooral vanaf de 18de eeuw dat sentimentele verzen over de vrijage en het huwelijk van Cock Robin en Jenny Wren beginnen te circuleren; in de jaren 1740 komt daar bovendien het populaire lange vers An Elegy on the Death and Burial of Cock Robin bij. Over de betekenis van dit vers doen zeer verschillende theorieën de ronde: sommigen lezen het als een politieke satire op de val van de regering van Robert Walpole in 1742, volgens anderen is het veel ouder en is het gebaseerd op het verhaal van de dood van de god Baldr uit de oude Germaanse mythologie. Sommige onderzoekers hebben zich afgevraagd of aan het liefdespaar roodborst-winterkoning geen andere vogelsoort ten grondslag ligt. Dat zou dan de kleine vliegenvanger zijn, een vogeltje uit de bosgebieden van Midden- en Oost-Europa, dat in het Nabije Oosten overwintert en soms in West-Europa verdwaalt. Het mannetje lijkt wat op een kleine roodborst, het vrouwtje met heel veel goede wil op een winterkoninkje. Verhalen waarin de kleine vliegenvanger, ma3we izan in het Berber, de koning van de vogels is, zouden in Noord-Afrika zijn ontstaan en vandaaruit, via Spanje, verspreid zijn in West-Europa. 

 

 

 

Envoi

 

Enkele dagen geleden zag ik een roodborstje in mijn tuin. Helemaal achteraan, in een nogal donker hoekje tussen een stapel met snoeihout, een taxus, een kerselaar en een witte kornoelje, scharrelde het tussen de rottende bladeren, de klimop en de dovenetel op de grond. Ik had deze winter nog geen roodborst in mijn tuin gezien en vermoedde dat dit aan het zachte weer te wijten was. Bij vorst en sneeuw krijg ik er altijd wel een te zien, maar als de temperaturen te hoog blijven, geven ze verstek. Ik hoop ze echter ook in de tuin te krijgen in andere periodes van het jaar dan hartje winter. Mijn betere helft en ik proberen de plantengroei in onze tuin zo veel mogelijk ongemoeid te laten, en daar plukken we ontegensprekelijk de vruchten van: ook in hete zomers veel koelte, een massa insecten, en uiteraard vogels. Het nadeel van zo’n wilde tuin is, dat de vogels wel komen, maar dat je ze daarom nog niet gemakkelijk te zien krijgt. Ik weet bijvoorbeeld heel zeker dat er een grote bonte specht onze silo’s met pinda’s frequenteert, maar niettemin krijgen we die vrijwel nooit te zien. Mogelijk komen roodborsten dus ook vaker dan ik denk. Of de winterkoning, een opvallende afwezige, die ik in de loop van meer dan dertig jaar maar een paar keer gezien heb. Maar het lijkt me, tot mijn grote spijt, waarschijnlijker dat ze niét vaker komen. Roodborsten en winterkoninkjes zijn uitgesproken vocale vogeltjes. Als mijn piepkleine tuintje deel zou uitmaken van het territorium van een van de twee soorten, of misschien wel van allebei, zou ik uiteraard hun gezang wel al eens een keer moeten hebben gehoord. Dat is niet het geval: in de meer dan dertig jaar dat wij ons huis bewonen, heb ik nog nooit een roodborst of een winterkoning in de omgeving horen zingen. Ik vermoed dat er voor deze vogels in onze straat gewoon geen of onvoldoende geschikt biotoop voorhanden is. Op onze tuin en een paar andere in de buurt na, valt er maar weinig te verhapstukken voor vogels die van bos- of parkachtig met veel ondergroei houden: het is allemaal te kaal en te keurig: te weinig bomen en struiken, te weinig ondergroei, te veel keurig gazon, steen of beton. Ik vrees bijgevolg dat de kans dat zich ooit een roodborstje of een winterkoninkje in de buurt vestigt om er te broeden, uiterst gering is. Jarenlang heeft een roodborstnestkast in de lijsterbes in onze tuin gehangen, tot ze zover was weggerot dat ze uiteenviel. Ik betwijfel of er ooit een roodborst in haar buurt is geweest. Misschien hing ze ook wel te hoog: op een meter of twee, wist ik veel dat roodborsten bijna nooit hoger dan 1,5 meter van de grond broeden en bij voorkeur zelfs lager. Maar we hebben nestelende kool- en pimpelmezen, merels, spreeuwen, huismussen en houtduiven, nu en dan ook Turkse tortels en een paar jaar geleden zelfs een paartje zwartkopjes. En daar zijn we heel blij mee. 

 

Roodborstjes zitten in onze tuin gewoonlijk maar op enkele vaste plekken. Althans: het is altijd dààr dat ik ze zie. Zoals ik net zei vooral helemaal achteraan, in de buurt van een stapel snoeihout, waar ze graag tussen de bodembedekking rondscharrelen. Ik zie ze ook wel op het bakstenen pad en soms ook meer vooraan, naast en op en onder de tuintafel. Ik zie ze nooit in de buurt van het voederhuisje in het midden van de tuin. En zeker niet op een van de voedersilo’s met zaden of op de andere, met vetbollen, noten of zonnebloempitten gevulde, kokers. Ook als we het voer in de silo’s of de kokers mengen met insectenpaté of meelwormen, ware lekkernijen voor de roodborst, laten ze het links liggen. Vorige week zat er ineens een roodborst op de vensterbank van het verandaraam. Hij pikte vlijtig aan de gegroefde bankirai plank en had, in weerwil van wat populaire gedichten en liedjes willen, niet de minste belangstelling voor het vensterglas. Was de lichtval zo dat hij zijn spiegelbeeld niet zag? Ook toen ik het raam tot op minder dan een halve meter was genaderd, bleef hij gewoon druk in het rond pikken. Ik weet niet of hij mij door de reflectie van het glas niet kon zien, of me daarentegen gewoon negeerde. Ik bleef een poosje staan, terwijl hij nog wat heen en weer hipte op de plank. Dan vloog hij weg en verdween tussen de klimop en de klimrozen die tegen de muur groeien. 

 

Daarstraks, tijdens een wandeling in de Mik in Brasschaat, streek plots een roodborst neer vlak voor onze voeten. Hij hipte een meter verder, begon een wormpje uit de bosgrond te sleuren, fladderde naar een lage tak van een rododendron, dook weer naar beneden, maakte een of ander insect buit dat tussen de eikenbladeren op de grond had rondgekropen, ging weer in de rododendron zitten maar nu een beetje hoger, en begon heel zachtjes te zingen. Zijn ingehouden liedje, subsong of fluisterzang zeggen ornithologen en binnensmonds geneurie zou ik het noemen ware het niet dat dat een beetje gek klinkt als het om een vogeltje gaat, zijn liedje dus, klonk heel zacht terwijl hij op de tak heen en weer bewoog. Mijn betere helft had haar iPhone genomen en probeerde een opname van het fezelende diertje te maken. Het was prachtig winterweer met al een zweem van lente, het licht van de namiddagzon kwam probleemloos doorheen de kale beuken tot op het bospad en deed de kleuren van de roodborst stralen: het mooie olijfbruin van de rug, het asgrijs van de flanken en het heldere vermiljoen van de borst en keel. De grote ogen met de kleur van sterke koffie keken ons aan, terwijl we daar bewegingloos stonden, versteend haast. 

En dan, na enkele eindeloze minuten, vloog hij weg.

Clement Caremans (c) 2024

 

Bibliografie 

AA: Encyclopedia of World Mythology. Foreword by Rex Warner. London, Octopus Books, 1975. AA: IOC World Bird List 12.2, op https://www.worldbirdnames.org/new/. AA: La biodiversité en Wallonie, op http://biodiversite.wallonie.be/. AA: The Mabinogion. Translated with an introduction by Jeffrey Gantz. Harmondsworth, Penguin Books, 1976. AA: The Mabinogion. Translated by Gwyn Jones & Thomas Jones. Hendrik-Ido-Ambacht, Dragon’s Dream,1982. Roy & Lesley Adkins: When There Were Birds. The Forgotten History of Our Connections. London, Abacus Books, 2023. Frank Adriaensen & André A. Dhondt: “Territoriality in the Continental European Robin, Erithacus rubecula rubecula”, in Ardea jg. 78 nr. 3 (1990), pp. 459-465, op https://www.researchgate.net/profile/Andre_Dhondt/publication/316104227_Territoriality_in_the_continental_European_robin_Erithacus_rubecula_rubecula/links/593a1b3f458515320637a170/Territoriality-in-the-continental-European-robin-Erithacus-rubecula-rubecula.pdf. Miranda Aldhouse-Green: De Keltische mythen. Goden en legenden van het oude Ierland en Wales. Vertaald door Arian Verheij. Amsterdam, Arhenaeuim-Polak & Van Gennep, 2016. Sálim Ali & S. Dillon Ripley: Compact Handbook of the Birds of India and Pakistan. Together with Those of Bangladesh, Nepal, Bhutan and Sri Lanka. Second edition. Delhi, Oxford & New York, Oxford University Press, 1987. Jouke Altenburg & Harvey van Diek (coörd.), Fred Hustings & Kees Koffijberg (red.): Vogelatlas van Nederland. Broedvogels, wintervogels en 40 jaar verandering. Nijmegen, SOVON Vogelonderzoek Nederland; Utrecht & Antwerpen, Kosmos Uitgevers, 2018. Glynn Anderson: Birds of Ireland. Facts, Folklore & History. Wilton, Cork, The Collins Press, 2008. Aristotle: Aristotle’s History of Animals. In Ten Books. Translated by Richard Creswell. London, George Bell & Sons, 1878, op https://archive.org/details/aristotleshistor00arisrich. Edward A. Armstrong: The Folkore of Birds. An Enquiry into the Origin and Distribution of some Magico-Religious Traditions. Second edition, revised and enlarged. New York, Dover Publications, 1970. Edward A. Armstrong: A Study of Bird Song. Second enlarged edition. New York, Dover Publications, 1973. Edward A. Armstrong: The Wren. London, Collins, 1955. Roger Arnhem: Deltas Vogels van Europa. Vertaling van G.P. Buhr. Bewerking van Jaap Taapken. Voorwoord van Paul Géroudet, H. Franckx & Jaap Taapken. Aartselaar, Zuidnederlanse Uitgeverij, 1977. John James Audubon: The Birds of America. With a New Introduction by Dean Amadon. 7 vols. Vol. II. New York, Dover Publications, 1967 (1840-1844). J.-J. Audubon: Les oiseaux d’Amérique. Préface et notice par Edmond Bruet. 2 vols. Paris, Payot, 1945. Oliver Austin Jr.: Birds of the World. A Survey of the Twenty-seven Orders and the One Hundred and Fifty-five Families. Illustrated by Arthur Singer. London & New York, Hamlyn Publishing, 1962. Vlaamse Avifauna Commissie: Vogels in Vlaanderen. Voorkomen en verspreiding. Bornem, 1989. Hanns Bächtold-Stäubli & Eduard Hoffmann-Krayer. Handwörterbuch des Deutschen Aberglaubens. 3., unveränterte Auflage mit einem neuen Vorwort von Christoph Daxelmüller. 10 vols. Berlin & New York, De Gruyter. 2000 (1927-1942). Adrian Bailey: The Caves of the Sun. The Origin of Mythology. London, Jonathan Cape, 1997. Kevin Baker: Warblers of Europe, Asia and North Africa. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1997. David A. Bannerman: The Birds of the British Isles. 12 vols. Vol. II Alaudidae, Certhiidae, Paridae, Vireonidae, Muscicapidae, Motacillidae, Sittidae, Laniidae, Bombycillidae, Regulidae. Edinburgh, Oliver & Boyd, 1953-1963. David A. Bannerman: The Birds of the British Isles. 12 vols. Vol. III Sylviidae, Turdidae, Prunellidae, Troglodytidae, Cinclidae, Hirundinidae. Edinburgh, Oliver & Boyd, 1953-1963. David A. Bannerman: The Birds of West and Equatorial Africa. 2 vols. Vol. II Eurylaemidae to Ploceidae. Edinburgh, Oliver & Boyd, 1953. William S. Baring-Gould & Ceil Baring-Gould (eds.): The Annotated Mother Goose. Nursery Rhymes Old and New, Arranged and Explained. New York, Bramhall House, s.a. Mark Beaman & Steve Madge: The Handbook of Bird Identification for Europe and the Western Palearctic. Illustrated by Hilary Burn, Martin Elliott, Alan Harris, Peter Hayman, Laurel Tucker and Dan Zetterström. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1998. Hans-Günther Bauer, Einhard Bezzel & Wolfgang Fiedler(Herausg.): Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas. Alles über Biologie, Gefährdung und Schutz. 3 Bde. Bd. 2 Passeriformes–Sperlingsvögel. Wiebelsheim, AULA-Verlag, 2005. Les Beletsky: Birds of the World. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 2006. Arthur Cleveland Bent: Life Histories of North American Nuthatches, Wrens, Thrashers, and their Allies. Order Passeriformes. Washington, Smithsonian Institution United States National Museum, 1948. Arthur Cleveland Bent: Life Histories of North American Thrushes, Kinglets, and their Allies. Order Passeriformes. Washington, Smithsonian Institution United States National Museum, 1949. (Berechiah ha-Nakdan): Fables of a Jewish Aesop. Translated from the Fox Fables of Berechiah ha-Nakdan by Moses Hadas. Preface by David Hadas. Boston, David Godine, 2001 (1967). Thomas Bewick: History of British Birds. 2 vols. Vol. I. Containing the History and Description of Land Birds. Newcastle, J. Blackwell and Co. & London, Longman & Co., 1847. Nol Binsbergen & D. Mooij: Zien is kennen! Zakdetermineerboek van alle in Nederland voorkomende vogels. Met oorspronkelijke tekeningen naar de natuur door Rein Stuurman. Onder toezicht van en met een inleiding van G.J. van Oordt. Vijfde druk. Laren, A.G. Schoonderbeek, 1953 (1937). Tim Birkhead: Birds and Us. A 12,000-Year History, from Cave Art to Conservation.Dublin, Penguin Books, 2022. Tim Birkhead: The Wisdom of Birds. An Illustrated History of Ornithology. London, Bloomsbury, 2008. Bonnie Blackburn & Leofranc Holford-Strevens: The Oxford Companion to the Year. Oxford, Oxford University Press, 1999. Marcel Boer: Vogelfamilies van Nederland. S.l., KNNV Uitgeverij, 2021. Johannes Bolte & Georg Polivka: Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm. 5 Bde. Leipzig, Dieterich’sche Verlagbuchhandlung Theodor Weicher, 1913-1932. James Bonwick: Irish Druids and Old Irish Religions. S.l., Dorset Press, 1986 (1894). J. Boosten: De godsdienst der Kelten. Roermond & Maaseik, J.J. Romen & Zonen Uitgevers, 1950. Johan Boussauw: Vogels in volksgeloof, magie en mythologie. Baarn, Tirion Uitgevers, 2005. A.E. Brehm: Het leven der dieren. 3 dln. Dl. 2 De Vogels. Naar den tweeden druk der volksuitgaaf voor Nederland bewerkt door S.P. Huizinga. Tweede druk. Zutphen, P. van Belkum, s.a. A.E. Brehm: Het leven van de dieren. 5 dln. Dl. III Vogels. Opnieuw bewerkt door Dr. W. Koch. In het Nederlands vertaald onder toezicht van R. Blijstra. Amsterdam, Uitgeversmaatsch. Enum & Antwerpen, Uitgeverij De Magneet, 1930. A.E. Brehm: Illustrirtes Thierleben. Eine allgemeine Kunde des Thierreichs. 6 Bde. Bd. 3. Die Vögel. Hildburghausen, Verlag des Bibliographischen Instituts, 1864-1869. A.E. Brehm: Brehms Tierleben. 36 Bde. Bd. 15 Vögel 4. Nach der zweiten Originalausgabe bearbeitet von Dr. Adolf Mener. Wien, Hamburg & Zürich, Gutenberg-Verlag Christensen & Co., 1925. J.C. Bremond: “Recherches sur la sémantique et les éléments vecteurs d’information dans les signaux acoustiques du Rouge-gorge (Erithacus rubecula L.)”, in Revue d’Ecologie, Terre et Vie, 1968, no. 2, pp.109- 220. hal-03531635 David Brewer: Wrens, Dippers and Thrashers. New Haven & London, Yale University Press, 2001. Katharine M. Briggs: A Dictionary of British Folk-Tales in the English Language. Incorporating the F.J. Norton Collection. 4 vols. London, Routledge & Kegan Paul, 1970-1971. Michael Bright: Beasts of the Field. The Revealing Natural History of Animals in the Bible. London, Robson Books, 2006. Andy Brown & Phil Grice: Birds in England. London, T & A D Poyser, 2005. W.J. Brown: The Gods Had Wings. London, Constable & Co., 1936. Bertel Bruun: Gids voor de vogels van Europa.Amsterdam & Brussel, Elsevier, 1970. Bertel Bruun, Håkan Delin & Lars Svensson. Illustrated by Arthur Singer and Dan Zetterström. The Hamlyn Guide to Birds of Britain and Europe. London, Hamlyn Publishing Group Ltd, 1989. Stefan Buczacki: Fauna Britannica. Foreword by HRH the Prince of Wales. London, Hamlyn, 2002. George Buday: The History of the Christmas Card. London, Spring Books, 1954. Georges-Louis Leclerc Comte de Buffon: Oeuvres complètes de Buffon, enrichies d’une vue générale des progrès de plusieurs branches des sciences naturelles, et mises en ordre par M. Le Comte de Lacepède, augmentées d’une volume contenant le précis des merveilles de la nature, découvertes depuis Buffon jusqu’à nos jours. Nouvelle édition. 26 vols. Vol. XVIII. Paris, A. Eymery Libraire & La Librairie Française, 1825. Georges-Louis Leclerc Comte de Buffon: Oeuvres complètes de Buffon, enrichies d’une vue générale des progrès de plusieurs branches des sciences naturelles, et mises en ordre par M. Le Comte de Lacepède, augmentées d’une volume contenant le précis des merveilles de la nature, découvertes depuis Buffon jusqu’à nos jours. Nouvelle édition. 26 vols. Vols. XXI-XXII. Paris, A. Eymery Libraire & La Librairie Française, 1825. Caroline Bugler: The Bird in Art. London & New York, Merrell Publishers, 2012. Frances Hodgson Burnett: De Geheime Tuin. Geïllustreerd door Inga Moore. Vertaling E. Veegens-Latorf. S.l., Uitgeverij Christofoor, 2008. Bob Bushaway: By Rite. Custom, Ceremony and Community in England 1700-1880. London, Junction Books, 1982. James Bynon: “North African Bird Lore: New Light on Old Problems”, in Folklore, vol. 98, no. 2(1987), pp. 152-174. Bruce Campbell & Elizabeth Lack (eds.): A Dictionary of Birds. Published for the British Ornithologists’ Union. Calton, T & AD Poyser, 1985. Andrea Carandini: La nascita di Roma. Dèi, lari, eroi e uomini all’alba di una civiltà. 2 tomi. Torino, Giulio Einaudi editori, 1997-2003. Andrea Carandini: Remo e Romolo. Dai rioni dei Quiriti alla città dei Romani (775/750 - 700-675 a.C.). Torino, Giulio Einaudi editore, 2006. John Carey: “A British Myth of Origins?”, in History of Religions vol. 31, no. 1 (Aug., 1991), pp. 24-38. Humphrey Carpenter & Mari Pritchard: The Oxford Companion to Children’s Literature. Oxford & New York, Oxford University Press, 1984. C.K. Catchpole & P.J.B. Slater: Bird Song. Biological themes and variations. Cambridge, Cambridge University Press, 1995. Alfredo Cattabiani: Volario. Simboli, miti e misteri degli esseri alati: uccelli, insetti e creature fantastiche. Milano, Arnoldo Mondadori Editore, 2001. Alfredo Cattabiani & Marina Cepeda Fuentes: Bestiario di Roma. Un insolito viaggio storico, artistico, archeologico, alla riscoperta dei mitici e simbolici animali raffigurati in piazza, strade, monumenti e angoli nascosti della città. Roma, Newton Compton editori, 1986. Louis Charbonneau-Lassay: Le Bestiaire du Christ. Paris, Éditions Albin Michel, 2006. Pierre Chavot: Le bestiaire des dieux. Paris, Éditions Dervy, 2023. Jean-Paul Clébert: Bestiaire Fabuleux. Paris, Éditions Albin Michel, 1971.  Marcel de Cleene & Jean-Pierre de Keersmaecker: Compendium van dieren als dragers van cultuur. Dl. 2 Vogels. Hun rol in dromen, fabels, heraldiek, kunst, legenden, magie, mythologie, psychologie, religies, symboliek, taal, verhalen, volksgeloof en volksgeneeskunde. Gent, Mens & Cultuur Uitgevers, 2014. Peter Clement & Ren Hathway: Thrushes. London, Christopher Helm, 2000. Peter Clement & Chris Rose: Robins and Chats. London, Christopher Helm, 2015. Mark Cocker & Richard Mabey: Birds Britannica. London, Chatto & Windus, 2005. Mark Cocker & David Tipling: Birds and People. London, Jonathan Cape, 2013. Arthur Bernard Cook: Zeus. A Study in Ancient Religion. 3 vols in 8 parts. Cambridge, At the University Press, 1914-1940. Quentin Cooper & Paul Sullivan: Maypoles, Martyrs & Mayhem. 366 days of British customs, myths and eccentricities. London, Bloomsbury, 1994. Ulrich A. Corti: Nestbouwende vogels uit Europa. Zangvogels. Brussel, Uitgaven Artis, 1957. S. Cramp, K. Simmons & C. Perrins: Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. 9 vols. Vol. V Tyrant Flycatchers to Thrushes. Oxford, Oxford University Press, 1977-1995. S. Cramp, K. Simmons & C. Perrins: Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. 9 vols. Vol. VI Warblers. Oxford, Oxford University Press, 1977-1995. S. Cramp, K. Simmons & C. Perrins: Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. 9 vols. Vol. VII Flycatchers to Shrikes. Oxford, Oxford University Press, 1977-1995. Oskar Dähnhardt (Herausg.): Natursagen. Eine Sammlung naturdeutender Sagen, Märchen, Fabeln und Legenden. 4 Bde. Leipzig & Berlin, Verlag B.G. Teubner, 1907-1912. Manfred Dallmann: Der Zaunkönig, Troglodytes troglodytes. Wittenberg Lutherstadt, A. Ziemsen Verlag, 1987. Lois Darling & Louis Darling: Vogel. Amsterdam, Wetenschappelijke Uitgeverij, 1970. Marie-Madeleine Davy: L’oiseau et sa symbolique. Paris, Albin Michel, 1992. Louis Debot: Natuurkalender. Nederlandse bewerking naar de 3de Franse uitgave door Ludo van Meel. Brussel, Vermogen van het Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, 1961. Ton Dekker, Jurjen van der Kooi & Theo Meder: Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties.Nijmegen, Uitgeverij SUN & Leuven, Uitgeverij Kritak, 1997. Xavier Delamarre: Dictionnaire de la langue gauloise. Une approche linguistique du vieux-celtique continental. Préface de Pierre-Yves Lambert. 2me édition revue et augmentée. Paris, Éditions Errance, 2003. Paul Delarue & Marie-Louise Ténèze: Le conte populaire français. Édition en un seul volume reprenant les quatre tomes publiés entre 1976 et 1985. Paris, Maisonneuve et Larose, 2002. Matthias Depoorter: Vliegwerk. Vogels in de kunst. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2015. Jan Desmet: Stadsvogels.Brussel, Artis-Historia, 1992. Jan Desmet: Vogels. Hun levensloop in België, hun wedervaren met de mens. Brugge, Uitgeverij Marc van de Wiele, 1987. Jan Desmet: Vogels in de kop. Over de menselijke kijk op vogels. 3 dln. Amsterdam & Antwerpen, Uitgeverij Atlas, 2009. Sigrid & Lothar Dittrich: Lexikon der Tiersymbole. Tiere als Sinnbilder in der Malerei des 14. -17. Jahrhunderts. 2. durchgesehene Auflage. Petersberg, Michael Imhof Verlag, 2005. Mike Dixon-Kennedy: A Companion to Arthurian and Celtic Myths and Legends. Stroud, Sutton Publishing, 2004. Carlo Donà: Per le vie dell’altro mondo. L’animale guida e il mito del viaggio. Soveria Mannelli (Catanzaro), Rubbettino Editore, 2003. Hans Dorrestijn: Dorrestijns Vogelgids. Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, 2007. Richard M. Dorson: The British Folklorists. A History. Chicago, The University of Chicago Press & London, Routledge & Kegan Paul, 1968. Sergei V. Drovetski, Robert M. Zink, Sievert Rohwer, Igor V. Fadeev, Evgeniy V. Nesterov, Igor Karagodin, Evgeniy A. Koblik& Yaroslav A. Red’kin: “Complex biogeographic history of a Holarctic passerine”, in Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences 271 (2004), pp. 545-551, op https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1691619/pdf/15129966.pdf. Georges Dumézil: Esquisses de mythologie. Apollon sonore – La Courtisane et les seigneurs colorés – L’Oubli de l’homme et l’honneur des dieux – Le Roman des jumeaux. Préface de Joël H. Grisward. Paris, Éditions Gallimard, 2005. Karel Dupond: De vogels van België. Aanvulling bij de verzameling gekleurde postkaarten uitgegeven door het vermogen van het Koninklijk Natuurhistorisch Museum van België. Brussel, Vermogen van het Koninklijk Natuurhistorisch Museum van België, 1943. Paul-Marie Duval: Les dieux de la Gaule. Édition augmentée. Paris, Éditions Payot & Rivages, 2002. Mircea Eliade: Het heilige en het profane. Amsterdam, Meulenhoff, 1977. Mircea Eliade (ed.): The Encyclopedia of Religion. 16 vols. New York & London, Macmillan Publishing Company, 1987. H.R. Ellis Davidson: Gods and Myths of Northern Europe. Harmondsworth, Penguin Books, 1964. Chris Elphick, John B. Dunning & David Sibley: The Sibley Guide to Bird Life and Behaviour.Illustrated by David Sibley. London, Christopher Helm, 2001. Jonathan Elphick: The World of Birds. London, Natural History Museum, 2014. C. Eykman, P.A. Hens, F.C. van Heurn, C.G.B. ten Kate, J.G. van Marle, G. van der Meer, M.J. Tekke & Tsj. Gs. de Vries: De Nederlandsche vogels. Determineerlijst, kenmerken, korte beschrijving en veldkenmerken, broedgegevens, verblijf, verbreiding buiten Nederland en geographische vormen van alle tot nu in Nederland in het wild waargenomen vogelsoorten. 3 dln. Eerste deel (Raaf-Koekoek). S.l., Wageningsche Boek- en Handelsdrukkerij N.V., 1937. James Ferguson-Lees & Ian Willis: Tirions vogelgids. Vertaling en bewerking Arnoud B. van den Berg, Ruud van Halewijn, Dirk J. Moerbeek, Gerald J. Oreel. Baarn, Uitgeversmaatschappij Tirion, 1987. Licia Ferro & Maria Monteleone: Miti romani. Il racconto. Con un saggio di Maurizio Bettini. Toriono, Giulio Einaudi editore, 2010. Louis Figuier: Les poissons, les reptiles et les oiseaux. Deuxième édition. Paris, Librairie de L. Hachette et Cie, 1869. R.S.R. Fitter: London’s Natural History. London, Collins, 1945. R.S.R. Fitter & R.A. Richardson: Veldgids voor vogels. Voor Nederland bewerkt door M.J. Tekke. Zeist & Antwerpen, Uitgeversmaatschappij W. de Haan & Standaard Boekhandel, 1959. Augusto Fraschetti: Romolo il fondatore. Roma & Bari, Gius. Laterza & Figli, 2002. James George Frazer: The Golden Bough. A Study in Magic and Religion. 13 vols. Third edition. London, Macmillan & Co. & New York, St. Martin’s Press, 1955 (1910-1915). James George Frazer: The Golden Bough. A Study in Magic and Religion. Abridged edi­tion. London, Macmillan, 1976 (1922). James George Frazer: De gouden tak. Over mythen, magie en religie. Verkorte uitgave. Vertaling Aris J. van Braam. Vijfde druk. S.l., Olympus, 2007. James George Frazer: The New Golden Bough. A New Abridgment of the Classic Work. Edited, and with Notes and Foreword, by Theodor H. Gaster. New York, Mentor Books, 1964 (1959). James George Frazer: Le Rameau d'Or. Tra­ductions de lady Frazer, Henry Peyre et Pierre Sayn. Introductions de Nicole Bel­mont et Michel Izard. 12 volumes en 4 tômes. Paris, Éditions Robert Laffont, 1981-1984. James George Frazer: Mythes sur l’origine du feu.  Traduit de l’anglais par Michel Drucker. Paris, Éditions Payot, 1969. Luca Frigerio: Bestiario medievale. Animali simbolici nell’arte cristiana. Milano, Ancora Editrice, 2014. Leo Frobenius: Atlantis. Volksmärchen und Volksdichtungen Afrikas. 12 Bde. Jena, Eugen Diederichs 1921-1928. Claude Gaignebet: Àplus hault sens. L’ésotérisme spirituel et charnel de Rabelais. 2 vols. Paris, Maisonneuve & Larose, 1986. Claude Gaignebet & Jean-Dominique Lajoux: Art profane et religion populaire au Moyen Age. Paris, Presses Universitaires de France, 1985. Armando Gariboldi & Andrea Ambrogio: Il comportamento degli uccelli d’ Europa. Bologna, Alberto Perdisa Editore, 2006. Ernst & Louise Gattiker: Die Vögel im Volksglauben. Eine volkskundliche Sammlung aus verschiedenen europäischen Ländern von de Antike bis heute. Wiesbaden, AULA-Verlag, 1989. Arnold van Gennep: Le folklore français. 4 vols. Vol. 3 Cycle des Douze Jours: de Noël aux Rois. Paris, Éditions Robert Laffont, 1998-1999. (Manuel du folklore français contemporain. 9 vols. Paris, A. et V. Picard, 1937-1953). Paul Géroudet: Les Passereaux. 3 vols. Deuxième édition revisée. Neuchâtel, Delachaux et Niestlé, 1973. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (eds): IOC World Bird List (v13.2), op doi : 10.14344/IOC.ML.13.2. Urs N. Glutz von Blotzheim & Kurt M. Bauer (Herausg.):Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14 Bände in 23 Teile. Bd. 10/II Passeriformes (1. Teil) Motacillidae-Prunellidae. Wiesbaden, Aula-Verlag, 1966-1997. Urs N. Glutz von Blotzheim & Kurt M. Bauer (Herausg.): Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14 Bände in 23 Teile. Bd. 11/I Passeriformes (2. Teil) Turdidae. Wiesbaden, Aula-Verlag, 1966-1997. Urs N. Glutz von Blotzheim & Kurt M. Bauer (Herausg.): Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14 Bände in 23 Teile. Bd. 12/I Passeriformes (3. Teil) Sylviidae. Wiesbaden, Aula-Verlag, 1966-1997. Urs N. Glutz von Blotzheim & Kurt M. Bauer (Herausg.): Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14 Bände in 23 Teile. Bd. 13/I Passeriformes (4. Teil) Muscicapidae-Paridae. Wiesbaden, Aula-Verlag, 1966-1997. André Goldenberg: Bestiaire de la culture populaire musulmane et juive au Maroc. Aix-en-Provence, Édisud, 2000. Wolfgang Golther: Handbuch der germanischen Mythologie. Kettwig, Magnus-Verlag, 1985 (1908). Edmund I. Gordon: “Sumerian Animal Proverbs and Fables: ‘Collection Five’, in Journal of Cuneiform Studies vol. 12, No. 1 (1958), pp. 1-21. Robert Graves: Greek Myths. London, Cassell, 1961. Robert Graves: The White Goddess. A historical grammar of poetic myth. Amended and enlarged edition. London, Faber and Faber, 1961. Miranda J. Green: Dictionary of Celtic Myth and Legend. London, Thames and Hudson, 1992. Miranda J. Green: The Gods of the Celts. Stroud, Sutton Publishing, 1993. Francesca Greenoak: All the Birds of the Air. The Names, Lore and Literature of British Birds. Harmondsworth, Penguin Books, 1981. Viscount Grey of Fallodon: The Charm of Birds. Fourteenth edition. London, Hodder and Stoughton, 1947 (1927). Pierre Grimal: Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine. Préface de Charles Picard. Troisième édition corrigée. Paris, Presses universitaires de France, 1963. Jacob Grimm: Deutsche My­thologie. Einleitung Leopold Kretzenbacher. 3 Bde. Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1968. Jacob Grimm: Teutonic My­thology. Transla­ted from the Fourth Edition with Notes and Appendix by James Steven Stallybrass. 4 vols. New York, Dover Publicati­ons, 1966. Jacob & Wilhelm Grimm: The Original Folk and Fairy Tales of the Brothers Grimm. The Complete First Edition. Translated and edited by Jack Zipes. Princeton & Oxford, Princeton University Press, 2014. Jacob & Wilhelm Grimm: Grimm. Sprookjes voor kind en gezin. Volledige uitgave van de 200 sprookjes en 10 kinderlegenden verzameld door de gebroeders Grimm met uitvoerige aantekeningen en registers. 5de druk. Rotterdam, Lemniscaat, 1981 (1974). Jacob & Wilhelm Grimm: Kinder- und Hausmärchen gesammelt durch die Brüder Grimm. Vollständige Ausgabe auf der Grundlage der dritten Auflage (1837). Herausgegeben von Heinz Rölleke. Frankfurt am Main, Deutscher Klassiker Verlag, 2007. Jacob & Wilhelm Grimm: The Complete Fairy Tales of the Brothers Grimm. Translated and With an Introduction by Jack Zipes. New York, Bantam Books, 1992. Nick Groom: The Seasons. An Elegy for the Passing of the Year. London, Atlantic Books, 2013. Gilbert Grosvenor & Alexander Wetmore (eds.): The Book of Birds. The First Work Presenting in Full Colour All the Major Species of the United States and Canada. 2 vols. Vol. II Owls, Goatsuckers, Swifts, Woodpeckers, Flycatchers, Crows, Jays, Blackbirds, Orioles, Chickadees, Creepers, Thrushes, Swallows, Tanagers, Wrens, Warblers, Hummingbirds, Finches, and Sparrows. Washington D.C., National Geographic Society, 1932-1937. Bernhard Grzimek (ed.): Het leven der dieren. Encyclopedie van het dierenrijk. 16 dln.  Dl. IX Vogels 3. Utrecht & Antwerpen, Uitgeverij het Spectrum, 1973-1976. Christian-J. Guyonvarc’h: Magie, médecine et divination chez les Celtes. Paris, Éditions Payot, 1997. Christian-J. Guyonvarc’h: Le sacrifice dans la tradition celtique. Druides. Brest, Éditions Armeline, 2005. James Orchard Halliwell: A Dictionary of Archaic and Provincial Words. London, Bracken Books, 1989 (1847). C.E. Hare: Bird Lore. London, Country Life Limited, 1952. C. Harrison: Elseviers broedvogelgids. Nesten, eieren en jongen van alle in Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten broedende vogels. Amsterdam & Brussel, Elsevier, 1977. Ernst Hartert:Die Vögel der paläarktischen Fauna. Systematische Übersicht der in Europa, Nord-Asien und der Mittelmeeregion vorkommenden Vögel. 4 Bde. Berlin, Verlag R. Friedländer und Sohn, 1910-1938. James Edmund Harting:  The Ornithology of Shakespeare. Critically Examined, Explained, and Illustrated. Old Woking, Gresham Books, 1978 (1864). James Hastings (ed.): Encyclopaedia of Religion and Ethics. 13 vols. Edinburgh, T. & T. Clark; New York, Charles Scribner’s Sons, 1908- 1926. G.C.M. van Havre: Les Oiseaux de la Faune belge. Relevé documenté des espèces sauvages observées en Belgique. Bruxelles, M. Lamertin, 1928. W.C. Hazlitt: Dictionary of Faiths and Folklore. Beliefs, Superstitions and Popular Customs. London, Bracken Books, 1995 (1905). Eleanor E. Helme: The Book of Birds and Beasties. London, The Religious Tract Society, s.a. Robbert-Jan Henkes: En weg was haar neus. Bakerrijmpjes / Nursery Rhymes. Op basis van The Oxford Nursery Rhyme Book gekozen, vertaald en toegelicht door Robbert-Jan Henkes. Amsterdam, Uitgeverij Van Oorschot, 2018. Philip Hoare: “Britain has spoken – and chosen a vicious murdering bully as its national bird”, in The Guardian 11 juni 2015, op https://www.theguardian.com/commentisfree/2015/jun/11/british-national-bird-robin-murderous-bully. Christina Hole: English Custom and Usage. London, B.T. Batsford, 1941. Christina Hole: A Dictionary of British Folk Customs. Oxford, He­licon, 1995 (1976). P.A.D. Hollom: The Popular Handbook of British Birds. Fourth edition (revised). London, H.F. & G. Witherby Ltd., 1969 (1952). William Hone: The Every-Day Book and Table Book; or, Everlasting Calendar of Popular Amusements, Sports, Pastimes, Ceremonies, Manners, Customs, and Events, Incident to Each of the Three Hundred and Sixty-five Days, in Past and Present Times; Forming a Complete History of the Year, Months, and Seasons and a Perpetual Key to the Almanca; IncludingAccounts of the Weather, Rules for Health and Conduct, Remarkable and Important Anecdotes, Facts, and Notices, in Chronology, Antiquities, Topography, Biography, Natural History, Art, Science, and General Literature; Derived from the Most Authentic Sources, and Valuable Original Communications, with Poetical Elucidations, For Daily Use and Diversion. 3 vols. London, 1830. Len Howard: Birds as Individuals. With a foreword by Julian Huxley. London, Readers Union & Collins, 1953. J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana (eds.): Birds of the World. Ithaca, NY, Cornell Lab of Ornithology, op https://doi.org/10.2173/bow.rebfly.01. W.H. Hudson: Birds in London. London, New York & Bombay, Longmans, Green and Co., 1898. François Hüe & R.D. Etchécopar: Les oiseaux du Proche et du Moyen Orient de la Méditerranée aux contreforts de l’Himalaya. Paris, Éditions N. Boubée & Cie., 1970. Brian Huntley, Rhys E. Green, Yvonne C. Collingham & Stephen G. Willis: A Climatic Atlas of European Breeding Birds. Durham, Durham University; Sandy, RSPB & Barcelona, Lynx Edicions, 2007. Fred Hustings & Jan-Willem Vergeer (red.): Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000. Verspreiding, aantallen, verandering. Leiden, Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis & Utrecht, KNNV Uitgeverij, 2002. Fred Hustings, Kees Koffijberg & Harvey van Diek: Verschenen of verdwenen. Ruim een eeuw Nederlandse broedvogels in beweging. Nijmegen, SOVON Vogelonderzoek Nederland; Utrecht & Antwerpen, Kosmos Uitgevers, 2022. Michael Hutchins (ed.): Grzimek’s Animal Life Encyclopedia. Second Edition. 17 vols. Vol. 10, Birds III. Ronald Hutton: Pagan Britain. New Haven & London, Yale University Press, 2013.Ronald Hutton: The Pagan Religions of the Ancient British Isles. Their Nature and Legacy. Oxford; Cambrid­ge, Massachu­setts, Blackwell, 1993. Ronald Hutton: The Stations of the Sun. A History of the Ritual Year in Britain. Ox­ford; New York, Oxford Uni­versity Press, 1996. Ernest Ingersoll: Birds in Legend, Fable and Folklore. Toronto, Bombay, Calcutta & Madras, Longmans, Green & Co., 1923. Nidal Issa & Yves Muller (coord.): Atlas des oiseaux de France métropolitaine. Nidification et présence hivernale. 2 vols. Vol. 2 Des Ptéroclididés aux Embérizides. Paris, Delachaux et Niestlé, 2015. Jean-Paul Jacob e.a.: Atlas des oiseaux nicheurs de Wallonie 2001-2007. Gembloux, Aves & Région Wallonne, 2010. James A. Jobling: A Dictionary of Scientific Bird Names. Oxford, New York & Tokyo, Oxford University Press, 1991. Lars Jonsson: Wintervogels. Utrecht & Antwerpen, Uitgeverij Kosmos, 2016. Philippe Jouët: Dictionnaire de la Mythologie et de la Religion Celtiques. Préface de Venceslas Kruta. Fouesnan, Yoran Embanner, 2012. J.G. Keulemans: Onze Vogels in huis en tuin. Deel 1. Leyden, P.W.M. Trap, 1869. Sophia Kingshill & Jennifer Westwood: The Fabled Coast. Legends and Traditions from around the Shores of Britain and Ireland. London, Random House Books, 2012. F.B. Kirkman & F.C.R. Jourdain: British Birds. London, Thomas Nelson & Sons Ltd, 1941. Francis Klingender: Animals in art and thought to the end of the Middle Ages. Edited by Evelyn Antal & John Harthan. London, Routledge & Kegan Paul, 1971. John T. Koch (ed.): Celtic Culture. A Historical Encyclopedia. 5 vols. Santa Barbara, ABC-CLIO, 2006. John T. Koch: “Some Suggestions and Etymologies Reflecting upon the Mythology of the Four Branches”, in Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, vol. 9 (1989), pp. 1-10. Alexei Kondratiev: Celtic Rituals. A Guide to Celtic Spirituality. S.l., The Collins Press, 1998. Alexandre H. Krappe: La genèse des mythes. Paris, Éditions Payot, 1952. A.H. Krappe: “Picus Who is Also Zeus”, in Mnemosyne. A Journal of Classical Studies, Third Series, Vol. 9, Fasc. 4 (1941), pp. 241-257. Andrew Lack: The Robin in Life and Literature. Foreword by Richard Mabey. Pulborough, SMH Books, 2008. David Lack: The Life of the Robin. Newly revised edition. London, Penguin Books, 1953. David Lack: The Life of the Robin. Fourth edition. London, Collins, 1970. David Lack: The Life of the Robin. Introduction by David Lindo. Postscripts by David Harper and Peter Lack. London, Pallas Athene (Publishers), 2016. David Lack: Robin Redbreast. Oxford, Oxford University Press, 1950. Jenny de Laet: De roodborst, dichtbij en ver weg. Brussel, VUBPress, 1996. Elizabeth Atwood Lawrence: Hunting the Wren. Transformation of Bird to Symbol. A Study in Human-Animal Relationships. Knoxville, University of Tennessee Press, 1997. Mary Leach & Jerome Fried (eds.): Funk & Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Legend. One-volume edition. New York, Funk & Wagnalls Publishing Company, 1972 (1949). Claude Lecouteux: Dictionnaire de mythologie germanique. Odin, Thor, Siegfried & Cie. Paris, Éditions Imago, 2005. Richard van Leeuwen: De wereld van Shahrazaad. Amsterdam, Uitgeverij Bulaaq, 1999. Ton Lemaire: Op vleugels van de ziel. Vogels in voorstelling en verbeelding. Amsterdam, Ambo, 2007. Jean-Loïc Le Quellec: “Le roi des oiseaux: Rabertaud, Sibbus, Rokh et Garuda”, in Bulletin de la Société de Mythologie Française, 181-182 (1996), pp. 81-108 en op http://rupestres.perso.neuf.fr/page0/page3/assets/BSMF_181-182.pdf. Jean-Loïc Le Quellec: Petit dictionnaire de zoologie mythique. Paris, Éditions Entente, 1996. Françoise Le Roux & Christian-J. Guyonvarc’h: La civilization celtique. S.l., Éditions Ouest-France, 1990. Françoise Le Roux & Christian-J. Guyonvarc’h: Les Druides. S.l., Éditions Ouest-France, 1986. Françoise Le Roux & Christian-J. Guyonvarc’h: Les fêtes celtiques. Rennes, Éditions Ouest-France, 1995. Françoise Le Roux & Christian-J. Guyonvarc’h: La société celtique. Rennes, Éditions Ouest-France, 1991. Françoise Le Roux & Christian-J. Guyonvarc’h: La Souveraineté guerrière de l’Irlande. Mórrígan-Bodb-Macha. Nouvelle edition revue et corrigée. Fouesnant, Éditions Yoran, 2016. Guilhem Lesaffre: Légendes d’oiseaux. Paris, Delachaux et Niestlé, 2017. Leon Lippens & Henri Wille: Les oiseaux du Zaïre. Présentés par Mobutu Sese Seko Kuku Ngbendu Waza Banga. Tielt, Éditions Lannoo, 1976. W.B. Lockwood: The Oxford Dictionary of British Bird Names.Oxford & New York, Oxford University Press, 1993. Irby J. Lovette & John W. Fitzpatrick (eds.): The Cornell Lab of Ornithology Handbook of Bird Biology. Third edition. Chechester, John Wiley, 2016. J.T. Lumeij, D.A. Jonckers & J.J.H.G.D. Karelse: Beter één vogel in de hand… Vogelvangst, valkerij en eieren zoeken in ambacht, cultuur, historie, natuurbescherming en wetenschap. Zeist, KNNV Uitgeverij, 2008. Proinsias Mac Cana: Celtic Mythology. New revised Edition. Twickenham, Newnes Books, 1985. Niall Mac Coitir: Ireland’s Birds. Myths, Legends and Folklore. Cork, The Collins Press, 2015. J.A. MacCullough: The Religion of the Ancient Celts. London, Constable & Company, 1991 (1911). James MacKillop: A Dictionary of Celtic Mythology. Oxford, Oxford University Press, 1998. James MacKillop: Myths and Legends of the Celts. London, Penguin Books, 2006. J. Maclair Boraston: British Birds and Their Eggs. With a New Method of Identification. London & Edinburgh, W. & R. Chambers, 1909. Vinni Madsen: “Sex-determination of Continental European Robins Erithacus r. rubecula”, in Bird Study, 44:2 (1997), pp. 239-244, DOI: 10.1080/00063659709461060, op https://doi.org/10.1080/00063659709461060. Berhard Maier: Die Religion der Kelten. Götter-Mythen-Weltbild. 2., durchgesehene Auflage. München, Verlag C.H. Beck, 2004. Jean Markale: L’épopée celtique en Bretagne. Paris, Payot, 1971. Francesco Maspero: Bestiario antico. Gli animali-simbolo e il loro significato nell’immaginario dei popoli antichi. Casale Monferrato, Edizioni Piemme, 1997. John Matthews (ed.): The Druid Source Book. From Earliest Times to the Present Day. Foreword by Philip Carr-Gomm. London, Brockhampton Press, 1998. Adrienne Mayor: Flying Snakes & Griffin Claws and Other Classical Myths, Historical Oddities, and Scientific Curiosities. Princeton & Oxford, Princeton University Press, 2022. Chris Mead: Robins. London, Whittet Books, 1984. Barbara & Richard Mearns: Audubon to Xantus. The Lives of Those Commemorated in North American Bird Names.Foreword by Dean Amadon. London & San Diego, Academic Press, 1992. Barbara & Richard Mearns: Biographies For Birdwatchers. The Lives of Those Commemorated in Western Palearctic Bird Names. Foreword by Peter Scott. London & San Diego, Academic Press, 1988. Martin Melchers & Remco Daalder (red.): Sijsjes en drijfsijsjes. De vogels van Amsterdam. Haarlem, Schuyt & Co, 1996. Rodolphe Meyer de Schauensee: The Birds of China. Washington DC, Smithsonian Institution Press, 1984. Patricia Monaghan: The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. New York, Checkmark Books, 2008. Pol de Mont en Alfons de Cock: Vlaamsche Volksvertelsels. Uit den volksmond opgeschreven. Herzien en zeer vermeerderd. Geïllustreerd door Pol Dom. Zutphen, W.J. Thieme & Cie, 1925. Luigina Morini (ed.): Bestiari medievali. Torino, Giulio Einaudi editore, 1996. Stephen Moss: A Bird in the Bush. A Social History of Bird Watching. London, Aurum Press, 2004. Stephen Moss: Mrs Moreau’s Warbler. How Birds Got Their Names. London, Guardian Faber, 2018. Stephen Moss: The Robin. A Biography. A Year in the Life of Britain’s Favourite Bird. London, Square Peg, 2017. Stephen Moss: The Wren. A Biography. The Secret Life of Britain’s Most Common Bird. London, Square Peg, 2018. Éloïse Mozzani: Le livre des superstitions. Mythes, croyances et légendes. Paris, Éditions Robert Laffont, 1995. Sylvie Muller: “The Irish Wren Tales and Ritual. To Pay or Not to Pay the Debt of Nature”, in Béaloideas Iml. 64/65 (1996/1997), pp. 131-169, op https://www.jstor.org/stable/20522463 of https://doi.org/10.2307/20522463. Jeremy Mynott: Birdscapes. Birds in Our Imagination and Experience. Princeton & Oxford, Princeton University Press, 2009. Jeremy Mynott: Birds in the Ancient World. Oxford, Oxford University Press, 2018. J.G. van Nes: De eieren en de nesten van onze vogels. 3de druk. Zutphen, W.J. Thieme & Cie., 1963. Edward Newman (ed.): A Dictionary of British Birds. Reprinted from Montagu’s Ornithological Dictionary, and Incorporating The Additional Species Described by Selby; Yarrell, in All Three Editions; and in Natural-History Journals. London, John van Voorst, 1866. Alfred Newton, assisted by Hans Gadow: A Dictionary of Birds. With Contributions from Richard Lydekker, Charles S. Roy & Robert W. Shufeldt. London, Adam and Charles Black, 1893-1896. Ian Newton: The Migration Ecology of Birds. London, Elsevier, 2008. E.M. Nicholson: Birds and Men. The Bird Life of British Towns, Villages, Garden and Farmland. London, Bloomsbury Books, 1990. Adele Nozedar: The Secret Language of Birds. A Treasury of Myths, Folklore and Inspirational True Stories. London, HarperCollins Publishers, 2006. C. Nozeman & C. Sepp: Nederlandsche Vogelen 1770-1829. Met inleiding en wetenschappelijke inhoudsopgave. Tielt, Lannoo & Den Haag, Koninklijke Bibliotheek – Nationale Bibliotheek van Nederland, 2014. Anders Ödeen & Olle Håstad: “Complex Distribution of Avian Color Vision Systems Revealed by Sequencing the SWS1 Opsin from Total DNA”, in Molecular Biology and Evolution, Volume 20, Issue 6, June 2003, Pages 855–861, op https://academic.oup.com/mbe/article/20/6/855/982805. Dáithí Ó hÓgáin: The Lore of Ireland. An Encyclopedia of Myth, Legend and Romance. Wilton, Cork, The Collins Press & Woodbridge, The Boydell Press, 2006. Dáithí Ó hÓgáin: Myth, Legend and Romance. An Encyclopedia of the Irish Folk Tradition. London, Ryan Publishing, 1990. Georges & Mireille Olioso: Le rougegorge. Paris, Delachaux et Niestlé, 2007. Iona & Peter Opie:The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes. New Edition. Oxford & New York, Oxford University Press, 1997. Iona Opie& Moira Tatem: A Dictionary of Superstitions. Oxford, Oxford University Press, 1989. Mohamed Ousous: Lexique animal (Français-Amazighe-Arabe). California, USA, Tawalt cultural foundation, s.a., op https://www.academia.edu/31352333/LEXIQUE_ANIMAL_Français_Amazighe_Arabe. Trefor M. Owen: The Customs and Traditions of Wales. A Pocket Guide. Cardiff, University of Wales Press, 1991. David T. Parkin & Alan G. Knox: The Status of Birds in Britain and Ireland. London, Christopher Helm, 2010. T. Gilbert Pearson, John Burroughs e.a. (eds.): Birds of America. Plates in Full Color by Louis Agassiz Fuertes. Garden City, New York, Garden City Publishing Company, 1936. Bob Pegg: Rites and Riots. Folk Customs of Britain and Europe. Poole, Dorset, Blandford Press, 1981. Christopher Perrins (ed.): The New Encyclopedia of Birds. Oxford, Oxford University Press, 2003. Jean-Paul Persigout: Dictionnaire de mythologie celtique. Préface de Bernard Sergent. Paris, Éditions Imago, 2009. R.T. Peterson, G. Mountfort & P.A.D. Hollom: Vogelgids voor alle in ons land en overig Europa voorkomende vogelsoorten. Vertaald en voor Nederland bewerkt door J. Kist. Met een inleiding van G.J. van Oordt. 4de druk. Amsterdam & Brussel, Elsevier, 1958. Emma Phipson: The Animal-Lore of Shakspeare’s Time. Including Quadrupeds, Birds, Reptiles, Fish and Insects. London, Kegan Paul, Trench & Co., 1883. Frances Pitt: Birds in Britain. London, MacMillan and Co., 1948.  Plinius: De wereld. Naturalis historia. Vertaald door Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2004. Pliny: Natural History. 10 vols. With an English Translation by H. Rackham, W.H.S. Jones & D.E. Eichholz. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press & London, William Heinemann, 1979-1984 (1938-1962). John Pollard: Birds in Greek Life and Myth. London, Thames and Hudson, 1977. Ludwig Preller:Römische Mythologie. Essen, Phaidon Verlag, s.a. (1858). E. & M.A. Radford: The Encyclopedia of Superstitions. Edited and revised by Christina Hole. Oxford, Helicon Publishing, 1995. Kurt Ranke (ed.): Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung. 15 Bde. Berlin & Boston, Walter de Gruyter, 1975-2015 (2017). Mike Read, Martin King & Jake Allsop: The Robin. London, Blandford, 1995 (1992). Alwyn Rees & Brinley Rees: Celtic Heritage. Ancient Tradition in Ireland and Wales. London, Thames and Hudson, 1961. Fernand Rochette: De vogel en de componist. Vogelzang als inspiratiebron. Gorredijk, Uitgeverij Sterck & de Vreese, 2021. Eugène Rolland: Faune populaire de la France. Noms vulgaires, dictons, proverbes, légendes, contes et superstitions. 13 tomes in 7 vols. Paris, Éditions G.-P. Maisonneuve et Larose, 1967 (1877-1911). T.W. Rolleston: Myths and Legends of the Celtic Race. London, Constable, 1985 (1911). Fernando Alonso Romero: “La cacería del reyezuelo: análisis de una cacería ancestral en los países célticos”, in Anuario Brigantino, 2001, n° 24, op http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2001PDF/2001%20083_102.pdf. Etienne van Rooy: Avifaunavan de Schijnvallei. Met vogelnotities van 1949-2005. Schilde, Natuurpunt Schijnvallei, 2006. Anne Ross: Pagan Celtic Britain. Studies in Iconography and Tradition. London, Sphere Books, 1974. Steve Roud: The English Year. A month-by-month guide to the nation’s customs and festivals, from May Day to Mischief Night. London, Penguin Books, 2006. Steve Roud: The Penguin Guide tot the Superstitions of Britain and Ireland. London, Penguin Books, 2003. A. Rutgers (samenst.): Encyclopedie voor de vogelliefhebber. 4 dln. Gorssel, Uitgeverij Littera Scripta Manet, s.a. George Sangster, Per Alström, Emma Forsmark & Urban Olsson: “Multi-locus phylogenetic analysis of Old World chats and flycatchers reveals extensive paraphyly at family, subfamily and genus level (Aves: Muscicapidae)”, in Molecular Phylogenetics and Evolution, 57 (2010), pp. 380-392, op http://www.nrm.se/download/18.3ebfe5cf12a9d3ebacb80002787/Sangster+et+al+2010+Muscicapidae+MPE.pdf. BoriaSax: Avian Illuminations. A Cultural History of Birds. London, Reaktion Books, 2021. Boria Sax: The Mythical Zoo. An Encyclopedia of Animals in Myth, Legend, and Literature. Santa Barbara, Denver & London, ABC-Clio, 2001. Boria Sax: The Mythical Zoo. Animals in World Myth, Legend, and Literature. New York & London, Overlook Duckworth, 2013. Rudolf Schenda: Das ABC der Tiere. Märchen, Mythen und Geschichten. München, C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 1995. Theo Schildkamp: Tussen hemel en aarde. Een ander vogelboek over nachtegalen en wielewalen, over zwaluwstenen en adelaarsgal, over mensen, vogels en andere hoogvliegers. Utrecht & Antwerpen, Het Spectrum, 1978. Paul Sébillot: Croyances, mythes et légendes des pays de France. Édition établie par Francis Lacassin. Paris, Omnibus, 2002. F. Segers: Broedvogels in de Kempen. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1948. Fr. Segers: Zangvogels. Derde omgewerkte uitgave. Turnhout, Centrale “De Wielewaal”, 1947. Edm. de Selys-Longchamps: Faune Belge, 1re Partie. Indication méthodique des Mammifères, Oiseaux, Reptiles et Poissons observés jusqu’ici en Belgique. Liège, H. Dessain Imprimeur-Libraire & Bruxelles, À la Librairie Nationale et Étrangère de C. Muquart, 1842. Bernard Sergent: Le livre des dieux. Celtes et Grecs, II. Paris, Éditions Payot & Rivages, 2004. William Shakespeare: The Norton Shakespeare. Based on the Oxford Edition. Stephen Greenblatt general editor. New York & London, W.W. Norton & Company, 1997. Sarah Sheehan: “Matrilineal Subjects: Ambiguity, Bodies, and Metamorphosis in the Fourth Branch of the Mabinogi”, in Signs, vol. 34, no. 2 (Winter 2009), pp. 319-342. Hadoram Shirihai & Lars Svensson: Handbook of Western Palearctic Birds. Passerines. 2 vols. London, Helm, 2018. Michael Shrubb: Feasting, Fowling and Feathers. A History of the Exploitation of Wild Birds. London, T & AD Poyser, 2013. Rudolf Simek: Dictionary of Northern Mythology. Cambridge, D.S. Brewer, 1993. Rudolf Simek: Lexikon der germanischen Mythologie. Dritte, völlig überarbeitete Auflage. Stuttgart, Alfred Kröner Verlag, 2006. Peter Lund Simmonds: The Curiosities of Food or the Dainties and Delicacies of Different Nations Obtained from the Animal Kingdom. A Facsimile Edition With an Introduction by Alan Davidson. Berkeley & Toronto, Ten Speed Press, 2001 (1859). Eric Simms: A Natural History of British Birds. London, Melbourne & Toronto, J.M. Dent & Sons, 1983. Alexander F. Skutch: Parent Birds and Their Young. Austin & London, University of Texas Press, 1976. L.A.J.W. baron Sloet van de Beele: De dieren in het Germaansche volksgeloof en volksgebruik. ‘s-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1887. J.E. Sluiters: Prisma Vogelboek. Utrecht & Antwerpen, Het Spectrum, 1962. J.E. Sluiters: Prisma Vogelgids. Het herkennen van vogels in het vrije veld.Vierde druk. Utrecht & Antwerpen, Het Spectrum, 1966. D.W. Snow & C.M. Perrins: The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. 2 vols. Vol. 2 Passerines. Oxford & New York, Oxford University Press, 1998. J. Spirhanzl-Duris: Atlas van de Vogelwereld. Geïllustreerd met aquarellen van Jan Solovjev. Utrecht, A.W. Bruna & Zoon, 1965. Charles Squire: Mythology of the Celtic People. London, Bracken Books, 1996 (1912). Georg Steinbacher: Thieme’s Vogelboek. Een handboek voor liefhebbers van inlandse en tropische vogels. Nederlandse bewerking van J.E. Sluiters. Zesde druk. Zutphen, N.V. W.J. Thieme & Cie, s.a. Claude Sterckx: Mythes et dieux celtes. Essais et études. Paris, L’Harmattan, 2010. Claude Sterckx: Mythologie du monde celte. Paris, Hachette Livre/ Marabout, 2009. Bob Stewart: Where is Saint George? Pagan Imagery in English Folksong. Bradford-on-Avon, Moonraker Press, 1977. Lars Svensson& Peter J. Grant: Birds of Europe. Illustrations by Killian Mullarney and Dan Zetterström. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1999. Charles Swainson: The Folk Lore and Provincial Names of British Birds. Felinfach, Llanerch Publishers, 1998 (1886). H. Kirke Swann: A Dictionary of English and Folk-Names of British Birds. With Their History, Meaning, and First Usage: And Their Folk-Lore, Legends, Etc; Relating to the More Familiar Species. London, Forgotten Books, 2015 (1912). Peter Tate: Birds, Men and Books. London, Henry Sotheran, 1986. Peter Tate: A Century of Bird Books. Foreword by Eric Hosking. Second edition. London, H.F. & G. Witherby, 1985. Peter Tate: Flights of Fancy. Birds in Myth, Legend and Superstition. London, Arrow Books, 2009. Marianne Taylor: Robins. London, New Delhi, New York & Sidney, Bloomsbury, 2015. John K. Terres: The Audubon Society Encyclopedia of North American Birds. New York, Afred A. Knopf, 1980. Jac. P. Thijsse: Het intieme leven der vogels. Met een ten geleide van Jan P. Strijbos. Derde druk. Amsterdam, L.J. Veen’s Uitgeversmaatschappij N.V., 1965 (1906). Jac. P. Thijsse: Het vogelboekje.Geïllustreerd met pentekeningen en aquarellen van Rein Stuurman. Vijfde druk, herzien door Fop I. Brouwer. Laren, A.G. Schoonderbeek, 1965. Jac. P. Thijsse: Het vogeljaar. Handleiding tot het leeren kennen der meest voorkomende Nederlandsche vogels. Amsterdam, W. Versluys, 1904. Jac. P. Thijsse: Het vogeljaar. Nederlandsche vogels in hun leven geschetst. 2 dln. Dl. I Bij huis en hof. Vierde druk. Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1938. Jac. P. Thijsse: Vogelzang. Zaandam, Koninklijke Verkade Fabrieken N.V., 1965. T.F. Thiselton Dyer: Folk-Lore of Shakespeare. New York, Dover Publications, 1966 (1883). Edward Topsell: The Fowles of Heauen or History of Birdes. Edited by Thomas P. Harrison & F. David Hoeniger. Austin, The University of Texas, 1972. Shirley Toulson: The Winter Solstice. London, Jill Norman & Hobhouse, 1981. Colin Tudge: Consider the Birds. Who they are and what they do. London, Penguin Books, 2008. Mike Unwin: Een reis om de wereld in 80 vogels. Amsterdam, Uitgeverij Luitingh-Sijthoff, 2022. Hans-Jörg Uther: Handbuch zu den “Kinder- und Hausmärchen” der Brüder Grimm. Entstehung – Wirkung – Interpretation. 2. Auflage. Berlin & Boston, Walter de Gruyter, 2013. Hannah Velten: Beastly London. A History of Animals in the City. London, Reaktion Books, 2013. René K. Verheyen: Oologia Belgica. Nagezien en aangevuld door Rudolf Fr. Verheyen. Platen door Paul de Vree. 2 dln. Brussel, Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, 1967. R. Verheyen: De Zangvogels van België. 2 dln. Brussel, Koninklijk Natuurhistorisch Museum van België, 1948. R. Verheyen: Les Passereaux de Belgique. Deuxième édition revue et complétée. 2 vols. Bruxelles, Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, 1957. Glenn Vermeersch e.a.: Atlas van de Vlaamse Broedvogels 2000-2002. Brussel, Instituut voor Natuurbehoud, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap & Natuurpunt, 2004. K.H. Voous: Atlas van de Europese Vogels. Amsterdam & Brussel, Elsevier, 1960. Ad de Vries: Dictionary of Symbols and Imagery. Amsterdam & London, North-Holland Publishing Company, 1974. Jan de Vries: Altgermanische Religionsgeschichte. Zweite, völlig neu bearbeitete Auflage. 2 Bde. Berin, Walter de Gruyter & Co., 1956. Leonard de Vries: A Treasury of Illustrated Children’s Books. Early Nineteenth-Century Classics from the Osborne Collection. New York, Abbeville Press Publishers, 1989. Ranke de Vries: Keltische sagen en verhalen in een notendop. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2009. Michael J. Warren: Birds in Medieval English Poetry. Metaphors, Realities, Transformations. Cambridge, D.S. Brewer, 2018. Michael Waterhouse: The State of England’s Birds and the Strange Death of British Birdsong. Introduction by Rob Hume. Ashbourne, Landmark, 2004. Jennifer Westwood: Albion. A Guide to Legendary Britain. London, HarperCollins Publishers, 1994 (1985). Jennifer Westwood & Jacqueline Simpson: The Lore of the Land. A Guide to England’s Legends, from Spring-Heeled Jack to the Witches of Warboys. London, Penguin Books, 2005. Alexander Wetmore (ed.): Song and Garden Birds of North America. Washington, D.C., National Geographic Society, 1964. Gilbert White: The Natural History of Selborne. With Notes by Richard Kearton. London, New York, Toronto & Melbourne, Cassell and Company, 1911. T.H. White (ed.): The Book of Beasts, Being a Translation from a Latin Bestiary of the Twelfth Century. Mineola, N.Y., Dover Publications, 1984 (1954). Ralph Whitlock: In Search of Lost Gods. A Guide to British Folklore. Oxford, Phaidon Press, 1979. H.F. Witherby, F.C.R. Jourdain, Norman Ticehurst & Bernard Tucker: The Handbook of British Birds. 5 vols. Vol. I Crows to Firecrest. London, Witherby, 1938-1940. H.F. Witherby, F.C.R. Jourdain, Norman Ticehurst & Bernard Tucker: The Handbook of British Birds. 5 vols. Vol. II Warblers to Owls. London, Witherby, 1938-1940. Jay Withgott: “Taking a Bird’s -Eye View… in the UV”, in BioScience, vol. 50, no. 10 (October 2000), pp. 854-859. Walter Wüst: Die Brutvögel Mitteleuropas. München, Bayerischer Schulbuch-Verlag, 1970. D.W. Yalden & U. Albarella: The History of British Birds. Oxford, Oxford University Press, 2009. William Brunsdon Yapp: Birds in medieval manuscripts. London, The British Library, 1981. William Yarrell: A History of British Birds. Fourth Edition. 4 vols. Vol. I. Revised and Enlarged by Alfred Newton. London, John van Voorst, 1871-1874. Wim Zaal: Een leeuw is eigenlijk iemand. Nederlandstalige dierenpoëzie. Samengesteld en ingeleid door Wim Zaal. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 2006. Koos van Zomeren: Alle vogels. Amsterdam & Antwerpen, Uitgeverij De Arbeiderspers, 2017. Dario Zuccon: “Taxonomic notes on some Muscicapidae”, in The Bulletin of the British Ornithologists’ Club, 131 nr. 3 (2011), pp. 196-199 en op http://www.mrent.org/PDF/Zuccon_2011_Muscicapidae_notes.pdf. Ko Zweeres: Vogelboek voor iedereen. Tweede, ongewijzigde druk. Amsterdam, L.J. Veen’s Uitgeversmij N.V., s.a.

(c) Clement Caremans 2024